Աստվածների տունը. Արարատ-Հայաստանը որպես հավատքի բնօրրան – Քուրմ մանուկ (ՀԱՄ Քրմական խորհրդի անդամ)

Մերօրյա հավատուրաց հայը բացառություն չի կազմում. նրա` Աստծո ու աստվածայինի մասին պատկերացումները (հավասար չպատկերացումների) ժամանակակից անհավատ մարդու պատկերացումներից ոչնչով չեն տարբերվում, ավելի ստույգ՝ տարբերվում են, բայց՝ բացասական իմաստով: Տեսեք, թե սա ու՞մ է Աստված ու աստվածածին համարում,- օտարածին Յեշուա-Հիսուսին, այլ ոչ գեթ իր նախնիներից որեւէ մեկին. ի՜նչ կառույցներ՝ Աստծո տուն,- հազար ու մի օտար սրբերին (Պողոսի, Պետրոսի, Հակոբի, Մարիամի…) նվիրված կառույց-եկեղեցիները եւ ոչ գեթ տիպիկ հայկական տաճար կառույցները՝ ասենք՝ Գառնո տաճարը, Զվարթնոցը կամ Մեծամորը:

– Շումերական Ուրի երրորդ հարստության արքա Շու-Սուենը (այս թ.ա. 3-րդ հազարամյակ) իր թողած արձանագրություններից մեկում հիշատակելով Սու ազգի* երկիրը, ասում է, որ այդ երկիրը «Էնլիլի (Աստվածների հոր` Արարչի, – հեղ.), Նինլիլի (Աստվածամայր Անահիտի, – հեղ.) տունը եւ Մեծ Աստվածների տունը/տները տեւական իրենն է դարձրել» (թարգմանությունը՝ Ա. Մովսիսյանի): Արձանագրության բուն տեքստը ամբողջական չէ: Այդ իսկ պատճառով դրա բուն իմաստը ենթադրաբար պետք է վերծանել: «Տունը»  արտահայտությունը ինչի՞ն է վերաբերում: Ամբողջական Սու (Արատտա, Սու, Սուբարտու…) երկրի՞ն, թե՞ երկրում Արարչի, Աստվածամոր ու Աստվածների պատվին կառուցված մեհյան-տաճարներին: Ավելի հավանական է առաջինը, որից հետեւում է այն, որ շումերական արքան (ում ծագումը, ամենայն հավանականությամբ, Սու երկրից է…) Սու երկիրը համարում է տիեզերական զորությունների երկրային տունը, իսկ երկրի բնակիչներին` տանը հաստատված հավատքի պահապանը (թեեւ տունը/տները մեհյան-տաճարի իմաստով հասկանալու դեպքում էլ ասվածի բուն իմաստը չի փոխում): Արձանագրությունում ասվածի իմաստի այդպիսի հասկացմանը հօգուտ փաստարկ է Սլակ Կակոսյանի կողմից «Արարատ» բառ-խորհրդի (նույնն է թե շումերական արձանագրություններում հիշատակված երկրի՝ Արատտա, Սու, Սուբարտու անվանումների), որպես «Արարչի արարման վայր», ասել է թե՝ Արարչի ու նրա ընտանիքի տուն մեկնաբանությունը (տե՛ս «Ուխտագիրք»): Ի դեպ, մեր մեծ Նարեկացին իր ցեղի երկիրը ընկալում է, իհարկե՝ թաքնատեսորեն, արարչագործության վայր կամ մեկ այլ բնութագրությամբ` Արարչի գավիթ (տե՛ս Մատյան):

– Ասվածները հաստատվում են մեկ այլ հնագույն շումերական արձանագրության՝ Էրեքի Էնմերքար արքային նվիրված դյուցազնավերպում (վեպում արքան ներկայացվում է որպես «արեւի աստծո որդի», այսինքն՝ արատտացիներին հարազատ): Դյուցազնավեպում  Էնմերքար արքան՝ հայտնի Գիլգամեշի հայրը (այս թ.ա. 3-րդ հազարամյակի սկիզբ) իր բանագնացին ուղարկում է Արատտայի արքայի մոտ՝ նրանից խնդրելու վարպետներ ու շինանյութ Էրիդու քաղաքում աստվածներին` Ինանային (Անահիտին, – հեղ.), Էնկիին` նվիրված տաճարներ կառուցելու համար: Նա, որպես հիմք իր մտադրության, Արարատյան թագավորին տեղեկացնում (կամ հիշեցնում) է, որ ինքը, որպես «Արեւ աստծո որդի», քույրն է Ինանա աստվածուհու (եւ, հետեւաբար նաեւ, որ Արատտայի թագավորի հարազատն է), ինչն էլ իրեն իրավունք է տալիս աստվածներին նվիրված տաճարներ կառուցելու իր թագավորած երկրում: Արքան խոստովանում է, որ թեեւ Ինանան պատկանում է Արատտային, եւ արատտացիներն են նրա պաշտամունքի բուն կրողները, բայցեւ այնպես ինքն էլ է աստվածուհուն պաշտում եւ նրան բերել հաստատել, նրա համար տաճար է կառուցել Էրեքում: Շատ բան ասող է Արատտայի թագավորի պատասխանը. նա մերժում է շումերական արքայի խնդրանքը՝ ասելով, որ Անահիտը երբեք չի լքել ու չի լքի իր բուն տունը՝ Արարատը, որ հենց նա է իրեն հաստատել որպես Արատտայի տեր ու իր պաշտամունքի պահապան: Հայոց արքայի մերժումը դարձյալ չի՞ ասում այն մասին, որ հնում մեր նախնիների համար Արարատն է համարվել Անահիտի ու նրա ընտանիքի մյուս անդամների, այդ թվում՝ այդ ընտանիքի երկրային անդամի` Հայ Արիի տունը եւ որ նրանք հենց իրենցում եւ ոչ թեկուզ տնից դուրս եկած որեւէ մեկի մեջ են տեսել այդ տան ու տան հիմնադիրների հավատքի պահպանության առաքելությունը (մեր նախնիք ուրիշների համար ոչ հավատք են արտահանել` հասկանալով, որ իրենց հավատքը ուրիշները կպղծեն, եւ ոչ էլ ուրիշներից հավատք են ներմուծել` հասկանալով, որ այդպիսի ներմուծված հավատքը իրենց վաղ թե ուշ կայլասերի. հավատքը նրանց համար սրբազան բան է եղել):  

* Մ. Գավուկճյանը, Ա. Մովսիսյանը հիմնավորում են, որ շումերական արձանագրություններում հիշատակվող Սու, Սուբարտու, Հայասա, Արատտա երկրները նույն Հայաստանն են:   

– Մեկ այլ շումերական արձանագրությունից իմանում ենք շումերական Շուլգի արքայի կողմից «դեպի Սուբիր (Սուբարտու, Արատտա,-հեղ.) երկիր» ուղարկված բանագնացի՝ իր տիրակալին այդ երկրի վերաբերյալ հայտնած տեղեկությունների մասին:

Դրանցից մեր առումով շատ բան ասող է այն, որ շումեր բանագնացը Սուբիր երկրի արքային համարում է իմաստուն, ով «ստանձնել էր սրբագործման ծեսեր կատարելու» իր՝ բանագնացի «տիրակալի իրավունքը»:

Ի՞նչ է հետեւում ասվածից:

Սուբիր երկրի իմաստուն արքան, ով երկրի գերագույն քուրմն էր նաեւ, իր երկիրը համարելով բուն՝ Արարչա-աստվածապաշտական հավատքի կրող*՝ իրեն՝ որպես այդ երկրի արքային է միայն վերապահել հավատքային համապատասխան՝ մարդկանց սրբագործման նպատակն ունեցող ծեսեր անելու իրավունքը, – իրավունք, որը շումեր՝ ըստ երեւույթին սուբարտացիների հետ ծագումնաբանորեն այս կամ այլ կերպ կապված արքան ցանկացել է խլել ու իր երկիրը դարձնել տարածաշրջանի հավատքային կենտրոն:

Արարչա-աստվածապաշտական հավատքի բուն կրողները՝ հայկական լեռնաշխարհի բնիկ արիները, մարդկային ցեղերի երեւան գալուց ի վեր երկար ժամանակ իրենց հավատքը օտարներից պահում էին անձեռնմխելի, հետեւաբար նաեւ, անեղծելի ու մաքուր (հավատքը մեր նախնիների համար սրբազան բան էր,-կրկին ասենք սա):

Եվ այն այլածինները, թեկուզեւ իրենց հետ խառնուրդ այլածինները, ովքեր փորձում էին դույզն անգամ դիպչել իրենց այդ սրբազան հավատքին՝ ըստ ամենայնի պատժվում էին:

Այդ մասին իմանում ենք, օրինակ, շումերական էպոսից՝ Գիլգամեշից կամ եբրայացիների սուրբ գրքից՝ Բիբլիայից:

– Շումերական էպոսի հերոսը, ինչպես նա իր մասին ասում է, «կիսով չափ աստված» (այսինքն՝ կիսով չափ աստվածամարդ, արի,-հեղ.) Գիլգամեշը, իր երկրում տեսնելով, որ մահն է ամենուր իշխում, եւ լսելով անմահության երկրի՝ Արատտայի (Արարատյան աշխարհի,-հեղ) մասին, գնում է այդ երկիր՝ այդտեղից անմահության երաշխիք «անմահության ծաղիկը» բերելու, որ իր երկրի մարդիկ էլ այն ճաշակեն ու անմահանան: («Անմահության ծաղիկ» արտահայտությունը, ինչ խոսք, պետք է հասկանալ Արարչա-աստվածապաշտական խորհուրդները արտահայտող հավատքի իմաստով, քանզի հենց այդ հավատքն է եղել անմահության երկրի մարդկանց անմահության երաշխիքը,-հեղ.):

Էպոսը այնուհետեւ պատմում է, որ Գիլգամեշը «անմահության ծաղիկը» որպես թե գողանում է, բայց հետո արատտացիները նրանից այն խլում են՝ թույլ չտալով իրենց սրբազան հավատքը տանել Ուրուկ…

Իմանում ենք նաեւ, որ Գիլգամեշը Արատտայից ինչ-ինչ գիտելիքներ (միա՜յն), այնուամենայնիվ, տանում է:

Տանում ու սրբազնորեն պահ տալիս Ուրուկում փորված խորը պահոցներում…

– Եբրայական Բիբլիայում հողածին մարդկանց նախնին՝ Ադամը դրախտից (Արարատից), ինչպես հայտնի է, տեղաբնիկների ու նրանց աստվածների կողմից վտարվում է այն պատճառով, որ ճաշակել էր իմացության ծառի արգելված պտուղը (հասկանալ՝ դրախտի բնիկների հավատքին այս կամ այլ կերպ առնչվող իմացության իմաստով,-հեղ.):

Նկատենք, որ Ադամի՝ իմացության ծառի պտուղը ճաշակելը նրա սերունդների կողմից անգամ որպես մեղք է որակվել, այսինքն՝ նրանք անգամ հասկացել են, որ այդ պտուղը իրենց «ճաշակելիքի» բանը չէր, եւ ճաշակելով՝ անհամացնում են այն:

Ավելացնենք, որ նույն Բիբլիան ասում է նաեւ, թե Ադամին դրախտից վտարելուց հետո բնիկները դրախտի սահմաններն ամրացնում են, որպեսզի հանկարծ մեղսագործի սերունդները չվերադառնան ու այս անգամ կենաց պտուղը (Գիլգամեշի երազած «անմահության ծաղիկը», դրախտի բնիկներին անմահացնող հավատքային համակարգությունը,-հեղ.) ճաշակեն:

Եթե հավատալու լինենք հին բաբելոնյան շրջանին վերաբերող մի՝ Նարամ-Սուենի՝ այս թ.ա. 2-րդ հազարամյակում Աքքադիայում թագավորած թագավորի գործերի մասին պատմող արձանագրությանը, ապա «երբեւէ՝ մարդկության արարումից ի վեր, ոչ մի թագավոր չէր կործանել Արմանումն (Արատտան, Արմենիան, Արարատյան աշխարհը,-հեղ.)», որն առաջին անգամ արեց Նարամ-Սուենը:

Ասել է թե՝‘մեր խնդրի առումով ասած‘ այս թ.ա. 2-րդ հազարամյակից ի վեր սկսվեց միայն օտարածինների կողմից արմենական Արարչա-աստվածապաշտական հավատքի, ավելի ստույգ՝ դրա մասունքների գողությունն ու, պարզ է, նաեւ դրա եղծում-աղավաղումը:

Մյուս կողմից՝ արիական հավատքը իր հայրենիքից տանում ու աշխարհով մեկ սփռում էին (որն էլ առանց աղավաղումների ու եղծումների չէր ուղեկցվում) նաեւ լեռնաշխարհից ինչ-ինչ պատճառներով գաղթածները կամ գերեւարվածները:

Բուն՝ Արարչա-աստվածապաշտական հավատքի այդ՝ տարածաշրջանի ռազմա-քաղաքական գործընթացներով պայմանավորված գողություն-արտահանումների հետեւանքով հավատքի խորհուրդները այլ աշխարհներում այլափոխվում, վերածվում էին ոչ հավատքային՝ մարդու կողմից ստեղծված կրոնական գաղափարների:

Մի քանի օրինակ բերենք:

Արիական հավատքի‘Արարող Գերագույն  Զորությունը մարմնավորող խորհուրդը սեմական ավանդույթներում վերածվեց աստված-խորհրդի, քանզի սեմականը միայն աստված խորհուրդը ընկալելուն է ունակ (հիշենք եգիպտական Ռա-ին, շումերա-աքքադական Էնլիլ-ին, ավելի ուշ՝ եբրայական Էլոհիմ-ին կամ արաբական Ալլահ-ին, պարսկական զրադաշտական ավանդույթներում՝ Արամազդա-ին):

Իսկ Աստված – խորհուրդները այլափոխվեցին, փաստացի, ոչ այդպիսինների (Վահագն-ը վերածվեց Վերետրագնա-ի, Ագնի-ի, Աստղիկ-ը՝ Աստարտա-ի ու Իշտար-ի, Միհր-ը՝ Միթրա-ի ու դրան նմանների, Անահիտ-ը՝ Նինլել-ի, Անուա-ի…, ու Անահիտա-ի):

Արի ցեղի բնօրրանում ապրողները՝ հայերը, կենաց ու մահի պայքարում մնացին բուն Արարչա-աստվածապաշտական հավատքի պահող-պահպանողները (դա, պարզ է, առանց կորուստների չէր կարող ուղեկցվել), թե՛ արի ցեղի եւ թե՛ այլ ցեղերի հետագա սերունդներին այն փոխանցողները:

Եվ այդպես էլ պետք է լիներ:

Քանզի նրանք են մարդկանցից աստվածների երկրային տանը ապրողները, եւ դա՝ բնիկների պարտականություն-իրավունքով:   

* Այդ իրողության՝ շումերների կողմից հաշվի առնելու մասին մեր հոդվածի նախորդ մասից արդեն գիտենք (տե՛ս «Լուսանցք», թիվ 30 (206), 2011թ.):  

Քուրմ Մանուկ (Հայ Արիական Միաբանության Քրմական խորհրդի անդամ)

«Լուսանցք» թիվ 30, 31 (206, 207), 2011թ.