301-ի՝ դեռեւս չհասկացված պատմության շուրջ
Գանք, սակայն, Տրդատի՝ Հայաստան գալուց հետո տեղի ունեցած իրադարձություններին: Կարճ ժամանակում թագավորը իր ռազմական մեծ տաղանդի, ուժի շնորհիվ ու հռոմեական բանակի օգնությամբ կարողանում է տեղի ընդդիմությունը ճնշել, Պարսկաստանն էլ ստիպում է Հայաստանից հեռու մնալ: Երկիրը կարծես խաղաղվում-հանգստանում է, այն, թեկուզ եւ ոչ այնքան հաճությամբ, ընդունում է Տրդատի՝ երկրի թագավոր լինելը: Տրդատին էլ, պարզ է, դա էր պետք. նա իր՝ Հռոմում եղած ժամանակվա իղձը հոր թագավորությունը շարունակելը իրականանում է: Բայց մեկը՝ իր ծառա գրագիր Գրիգորիսը ստվեր է գցում նրա հոգության վրա: Թագավորը դեռեւս Հռոմում եղած ժ
ամանակ ուսումնասիրել էր հավաքներն ու կրոնները: Դա ասելուն հիմք է տալիս Նարեկացու՝ «Մատյան»-ում թաքնատեսորեն մի ասվածը՝ «… Գիտենալով հանդերձ կրոնների օրենքները ողջ…»: Ահա եւ գալով Հայաստան՝ Տրդատը հայ հողում ու միջավայրում, ստանալով հոգեւոր առողջ ազդակներ, աստիճանաբար ազատվում է հռոմեական կրոնական կրթություն-դաստիարակությունից՝ գալով այն հավատքին, որը երկրի բնիկներն ունեին: Նա դառնում է Հայոց դիցարանաի ջերմեռանդ հավատավորը:
Օրերից մի օր թագավորը իր զորքով գնում է Անահիտ աստվածամոր մեհյաններից մեկը՝ զոհ մատուցելու: Դա անելով՝ նա նույնը ասում է անել նաեւ իր գրագրին՝ Գրիգորիսին, ով խուսափել էր զոհաբերություն կատարել: Բայց վերջինս հրաժարվում է: Թագավորի բոլոր հորդորներն ու հրամաններն անցնում են ապարդյուն: Գրիգորիսը մնում է անդրդվելի: Արքունիք վերադառնալուց հետո էլ շատ օրեր արքան իր գրագրին թե հորդորում եւ թե հրամայում է պաշտել այն Աստվածներին, որոնց ինքն է պաշտում: Բայց Գրիգորիսը դարձյալ հրաժարվում է, եւ բացելով իր պաշտամունքային գաղտնիքը, ասում է, թե ինքը Հիսուսին՝ «գերեզմանների վերակացուին» ու «պահապանին», «բոլոր մարդկանց ոսկորները» պահպանողին է պաշտում (ինքը՝ Գրիգորիսն է իր «աստծուն» այդպես ներկայացնում՝ ըստ Ագաթանգեղոսի): Ավելին՝ անհնազանդ ծառան Հայոց դիցարանի Աստվածներին պաշտողներին համարում է «ձի», «ջորի», «անասուն», «սնոտիապաշտ» (Ագաթանգեղոս): Այդ ամենից հետո Տրդատը նոր հասկանում է, թե «ի՞նչ նպատակ ուներ» (հարցադրումի ձեւակերպումը թագավորինն է՝ ըստ Ագաթանգեղոսի) Գրիգորիսը իր մոտ ծառայության անցնելով. իրե՛ն, բանակը, Հայոց աշխարհը քրիստոնեացնել եւ այդպես Հայոց աշխարհի վերջը տալ: Հայոց արքան դրանից հետո իր Տաճատ անունով գործակալին հրամայում է պարզել Գրիգորիսի ով լինելը, ով եւ պարզում է, որ նա ոչ այլ ոք է, քան Խոսրով թագավորին սպանողի որդին: Տաճատը իր հետաքննության արդյունքները Տրդատին ներկայացնելով ասում է. «Դա որդին է մահապարտ Անակի, որն սպանեց քո հորը՝ Խոսրովին եւ խավար բերեց մեր Հայոց աշխարհին, կորստի ու գերության մատնեց այս երկիրը: Արդ՝ դա արժանի չէ ապրելու, քանի որ վրիժապարտի որդի է» (Ագաթ.): Արքան դա իմանալով ու իր համար լիովին պարզորոշ դարձնելով իր գրագրի նպատակները՝ նրան մինչ այդ էլ հասցրած տեսակ-տեսակ տանջնանքներին ավելացնում է նորերը եւ հրամայում է գցել Խոր վիրապի բանտը (այստեղ գցում էին ամենածանր հանցագործություն կատարողներին):
Շարունակելի
Քուրմ Մանուկ
1 Գրիգորիսի՝ եբրայական ծագման մասին տե՛ս Խորենացի:
2 Գրիգորիսի վրա էլ, իհարկե, դրված էր իր գաղտնի գործակալական ցանցը ստեղծելու պարտականությունը: Որը եւ նա Հայաստան գալով ստեղծեց (նրա այդ ստեղծածի ցանցում հայտնվեց նաեւ Տրդատի քույրը՝ Խոսրովիդուխտը):
«Լուսանցք» թիվ 10 (231), 2011թ.
Կարդացեք «Լուսանցք»-ի PDF տարբերակները www.hayary.org -ի «Մամուլ» բաժնում www.pressinfo.am -ի «Բեռնում» բաժնում