Անահիտ Աստվածամոր հեթանոսական պաշտամունքը եւ Նիցշեի Դիոնիսոսականը (1-ին մաս) – Պատրանքների այդ ողջ աշխարհի հիմքը բնականի նկատմամբ խորը ատելությունն է…

Առաջին հայացքից հարցադրումը հնարովի է. ի՛նչ կապ կա Նիշցեի փիլիսոփայության (մասնավորապես նրա փիլիսոփայության էական կտրվածքի՝ Դիոնիսոսականի) եւ Անահիտ Աստվածամոր՝ հին արիական հեթանոսական հավատալիքների միջեւ: Ի հիմնավորումն այդ՝ նախնական հայացքի, կարելի է հիշել փիլիսոփայի «Աստված մեռած է» խոսքը, որն ասված է «Զվարթ գիտությունը» գործում ու վերնագրված է «Խենթը»: «Խենթը: – Դուք չե՞ք լսել այն խենթի մասին, ով օրը ցերեկով մի լապտեր վառեց, վազեց շուկա եւ սկսեց շարունակ գոչել. «Ես փնտրո՜ւմ եմ Աստծուն: Ես փնտրում եմ Աստծուն»: – Քանի որ այնտեղ հավաքվածների մեջ շատ էին հենց նրանք, ովքեր Աստծուն չէին հավատում, նա մեծ քրքիջ հարուցեց: Ի՛նչ է, Աստված կորե՞լ է՝ ասաց մեկը: Չլինի՞ թե նա մոլորվել է, ինչպես երեխա՝ ասաց մյուսը: Կամ թաքնվե՞լ է: Նա մեզանից վախենո՞ւմ է: Չլինի՞ նավ է նստել, այստեղից արտագաղթել է,- այսպես խառնիխուռն գոչում էին նրանք եւ հռհռում: Խենթը նետվեց նրանց մեջտեղը եւ իր հայացքով շամփրեց նրանց: «Ո՞ւր է Աստված,- գոչեց նա,- ես ձեզ կասե՛մ: Մենք նրան սպանե՛լ ենք՝ դուք եւ ես: Մենք ամենքս նրան սպանողնե՛րն ենք: Բայց ինչպե՞ս արեցինք մենք այդ: Ինչպե՞ս կարողացանք խմելով դատարկել ծովը: Ո՞վ մեզ սպունգը տվեց՝ ջնջելու ողջ հորիզոնը: Ի՞նչ արեցինք մենք, երբ այս երկիրը արձակեցինք իր արեւին կապող շղթայից: Ո՞ւր է երկիրը հիմա գնում: Ո՞ւր ենք գնում մենք: Հեռու բոլոր արեւների՞ց: Արդյոք մենք շարունակ ցած չե՞նք գահավիժում: Եվ ե՛տ, մի կողմ, առա՛ջ, դեպի բոլոր կողմե՛րը: Կա՞ դեռեւս վերեւ ու ներքեւ: Մի՞թե մենք մոլորված չենք խարխափում, ասես անվերջնական ոչնչում: Մի՞թե դատարկ տարածության շունչը չի փչում մեզ վրա: Մի՞թե ավելի չի ցրտել: Մի՞թե շարունակ չի իջնում գիշերը եւ ավելի գիշեր: Արդյոք չպե՞տք է օրը ցերեկով լապտերները վառվեն: Դեռ ոչինչ չե՞նք լսում գերեզմանափորների գոռում-գոչյունից, որ Աստծուն են թաղում: Աստվածային նեխումի հոտը չե՞նք առնում դեռ,- աստվածները նույնպե՜ս նեխում են: Աստված մեռա՛ծ է: Աստված մեռած էլ կմնա՛: Եվ մե՛նք ենք նրան սպանել: Ինչպե՞ս սփոփվենք մենք՝ բոլոր մարդասպաններից ամենամարդասպաններս: Սրբազնագույնն ու հզորագույնը, ինչ աշխարհը ցարդ ունեցել է, արդ արնաքամ եղավ մեր դանակների տակ,- ո՞վ այդ արյունը կսրբի մեզնից: Ո՞ր ջրով մաքրագործվենք: Քավության ի՞նչ տոներ, ի՞նչ սրբազան խաղեր պետք է մենք հորինենք: Արդյոք այդ արարքի մեծությունը չափից ավելի մեծ չէ՞ մեզ համար: Արդյոք մենք ինքներս չպե՞տք է աստվածներ դառնանք՝ դրան լոկ արժանի երեւալու համար: Երբեք ավելի մեծ արարք չի եղել,- եւ այլեւս ով էլ մեզանից հետո ծնվի՝ այս արարքի շնորհիվ նա կպատկանի էլ ավելի բա՜րձր մի պատմության, քան ողջ պատմությունն է եղել մինչեւ հիմա»: – Այստեղ խենթը լռեց եւ դարձյալ նայեց իր ունկնդիրներին. նրանք նույնպես լուռ էին եւ ապուշ կտրած նրան էին նայում: Վերջապես նա նետեց իր լապտերը գետին, այնպես որ այն փշուր-փշուր եղավ եւ հանգեց: «Ես չափազանց վաղ եմ եկել,- ապա ասաց նա,- իմ ժամանակը դեռ չի եկել: Զարհուրելի իրադարձությունն այդ դեռ ճանապարհին է եւ թափառում է, այն դեռ չի հասել մարդկանց ականջներին: Ժամանակ է պետք շանթ ու որոտին, ժամանակ է պետք աստղերի լույսին, ժամանակ է պետք արարքներին, անգամ իրենց գործվելուց հետո, տեսնվելու եւ երեւալու համար: Այո արարքը նրանց համար տակավին ավելի հեռու է, քան ամենահեռավոր աստղերը,- բայց, միեւնույն է, նրանք գործեցի՛ն այդ»: Նաեւ պատմում են, որ խենթն այդ նույն օրը ներխուժել է տարբեր եկեղեցիներ եւ այնտեղ իր aeternam deo¹ ռեքվիեմն է երգել: Դուրս վռնդվելիս եւ պատասխան տալիս նա շարունակ սոսկ սրանով է առարկել. «Տակավին ուրիշ ի՞նչ են այս եկեղեցիները, եթե ոչ Աստծո դամբարան եւ մահարձան»²: – Նիցշեի «Խենթը»-ում այս ասվածները (հենց թեկուզեւ «Աստված մեռա՜ծ է: Աստված մեռած էլ կմնա՛»-ն) կասկած չե՞ն գցում մեր թեմայի ճշմարտացիության վրա:

Մինչ Նիցշեի «Աստված մեռած է» խոսքի՝ ինչ իմաստներով հասկանալուն անցնելը, իմիջայլոց նկատենք, որ «Որեւէ աստծո մահվան եւ աստվածների մեռնելու մասին ապշեցուցիչ միտքը,- ինչպես նկատում է Մ. Հայդեգերը,- Նիցշեին ծանոթ է եղել դեռ պատանեկությունից: Նոթերից մեկում Նիցշեն գրում է (1870). «Ես հավատում եմ հին գերմանական խոսքին. բոլոր աստվածները պետք է մեռնեն»: Երիտասարդ Հեգելը «Հավատ եւ իմացություն» (1802) գրվածքի վերջում անվանում է այն զգացումը, «որին հենվում է նոր ժամանակի կրոնը,- հետեւյալ զգացումը. ինքը Աստված մեռած է…»: Հեգելի խոսքն այլ բան նկատի ունի, քան Նիցշեն իր խոսքով: Այնուհանդերձ, երկուսի միջեւ մի էական փոխադարձ կապ գոյություն ունի, որը թաքնված է ցանկացած մետաֆիզիկայի էության մեջ: Թեկուզ հակադիր հիմքերից՝ նույն այդ ոլորտին են վերաբերվում նաեւ Պասկալի բառերը, որոնք վերցված են Պլուտարքոսից. «Մեծ Պանը մեռավ»»³:

Հայդեգերի ասածներին ավելացնենք նաեւ հին հռոմեացի գրող Պուբլիուս Օվիդիուս Նազոյի ասածը, որին, հնարավոր է՝ մշակութային ոչ կանոնիկ առկայծումների նկատմամբ զգայուն Նիցշեն ծանոթ է եղել ու որը նպաստել է նրա «ապշեցուցիչ» մտքի հասունացումին. «Բարեպաշտություն էլ չկա. հեռացավ երկրից արյունով/Թրջված դուստրը Աստրեոսի⁴՝ վերջինն աստվածներից բոլոր»,- գրում է գրողն իր «Կերպարանափոխություններ»-ում՝ նկատի ունենալով մարդկության պատմության երկաթե դարաշրջանում մարդկանց կողմից արյունոտված Աստվածների՝ երկիրն ու մարդաշխարհը լքելը⁵:

Գանք, սակայն, գերմանացի հանճարի «Աստված մեռած է» բուն մտքին. ի՞նչ ասել կուզի նա դրանով, բուն՝ գոյաբանական (կեցութային) իմաստով Աստծո (Աստվածների)՝ տիեզերական բացարձակ բնական զորությունների, թե կրոնական՝ ինչ-որ ժամանակներից սկսած ինչ-որ մարդկանց կողմից սարքված «աստծո» (ասել է թե՝ չը-Աստծո) մահվան մասին: Թերեւս այդ անորոշությունը վերացնելու համար Նիցշեն «Զվարթ գիտության» երկրորդ հրատարակությունում հավելած՝ «Մենք՝ անվախներս» վերնագրով հինգերորդ գրքում գրում է. «Մեծագույն նոր իրադարձությունը,- որ «Աստված մեռած է», որ քրիստոնեական Աստծո հանդեպ հավատը անհավաստի է դարձել – արդեն սկսում է իր առաջին ստվերները նետել Եվրոպայի վրա: Առնվազն այն քչերի համար, ում աչքերը, ում կասկածանքը աչքերի մեջ բավականին սուր եւ նուրբ են այս թատերախաղի համար, ասես ինչ-որ արեւ է մայր մտել, ինչ-որ հին խորունկ վստահություն կասկածի է շրջվել»⁶:

Նույն տեղում փիլիսոփան «մեծագույն իրադարձությունը» բնութագրում է նաեւ «հին աստվածը մեռած է» ձեւով⁷, որում «հին աստծո» տակ դարձյալ նկատի ունի քրիստոնեական, նույնն է, թե ինչպես ոչ մեկ տեղ ասում է նա, հրեական, «աստծուն»⁸ (ասվածը ավելի հին՝ հեթանոսական աստվածներին չի վերաբերում): Աստվածներից պարզորոշ է դառնում այն, որ Նիցշեի Խենթի՝ Աստծո մահվան մասին «ավետիսում» նկատի է առնվում քրիստոնեական «աստվածը»: Միաժամանակ պարզորոշ է դառնում նաեւ այն, որ այդ՝ քրիստոնեական «աստվածը» այն՝ իրական, բնական, հետեւաբար նաեւ զգալի Աստվածը չէ, ում փնտրում է Խենթը, այլ այն, որը ի բնե խեղված ինչ-որ մարդկանց կողմից ստեղծվել է, ինչ-որ գերզգայական, ինչ-որ այնկողմնային, բուն բնությունից ու իրականությունից անդին գտնվող ինչ-որ թվացյալ աշխարհ նշանակելու համար, եւ դա՝ այդ «աստծո» անունից մարդկանց հիմարացնելու, ստության ու պատրանքների գիրկը գցելու, նրանց էլ իրենց պես դարձնելու համար. «Միայն այն բանից հետո,- գրում է իմաստասերն իր «Հակաքրիստոսում»,- երբ «բնություն» հասկացությունը հակադրվեց «Աստված» հասկացությանը «բնական», «իրական» բառերը պետք է որ հոմանիշ դառնային «անպետքին»: Պատրանքների այդ ողջ աշխարհի հիմքը բնականի (իրականությա՛ն) նկատմամբ խորը ատելությունն է… Եվ  դրանով է ամեն ինչ բացատրվում: Ո՞ւմ մեջ է հիմք առաջանում իրականությունից փախչել, այն զրպարտելով. նրանում, ով դրանից տառապում է: Բայց տառապել իրականությունից,- դա նշանակում է ինքը լինել անհաջող իրականություն⁹…»¹⁰: Այդ «անհաջող իրականություն» մարդու ստեղծած անհաջող «աստծո» մահվան ավետիսն է Նիցշեն անում իր Խենթի շուրթերով: Քանի որ այդ «աստվածը» «մեծ թվի աստվածն» է, նա եղել է ու «կա ծակուծուկերի աստվածը, բոլոր մութ անկյունների ու տեղերի, ամբողջ աշխարհի անառողջ բնակարանների աստվածը»¹¹, քանի որ նա ստեղծվել է, որ «հոգնածների համար ձեռնափայտի, խեղդվողների համար՝ խարիսխի, հիվանդների համար սփոփանքի, աղքատների համար հաց տվողի, կարճ՝ նրանց համար կյանքի արեւի դերը կատարի¹², ապա պարզ է, որ,- եզրակացնում է Նիցշեն,- այդ բոլորի համար (թեեւ նրանց բնավ չի հետաքրքրում, թե այդ «աստվածը» իսկություն է, թե ոչ) այդ «աստծո» մահվան լուրը անպատկերացնելի, կարծես արեւի խավարմանը հավասար, ինչ-որ բան է, նա չի ուզում լսել, որ դա այդպես է ու այդպես էլ պետք է լիներ. «Սակայն հիմնականը ահա թե ինչ կարելի է ասել. իրադարձությունն ինքը չափից դուրս մեծ է, չափազանց հեռու, չափազանց մի կողմ շատերի ընկալումից, որպեսզի թեկուզեւ միայն նրա լուրը կարելի լիներ արդեն տեղ հասած համարել. էլ չասած, որ շատերն արդեն իմանային, թե դրանով ինչ է իրականում կատարվել- եւ, այդ հավատի թաղումից հետո, այնուհետեւ ինչպե՜ս է ամեն ինչ փուլ գալու, քանի որ կառուցվել էր դրա վրա, հենված էր դռան, ներաճած էր նրան, զորօրինակ, մեր ամբողջ Եվրոպական բարոյականությունը»,- մեծամասնության համար բոթաբեր, նույնն է թե նրանց մահը կանխորոշող, «լուրի»՝ ողբերգական հետեւանքներն ավելի է թանձրացնում փիլիսոփան¹³: Սակայն,- շարունակում է Նիցշեն,- քրիստոնեական «Աստվածը մեռած», իսկ նրա «հավատքը թաղված» է լուրի հետեւանքները «քչերի»՝ «գալիք հարյուրամյակի» «առաջնեկների ու վաղածինների» համար բնավ էլ բոթաբեր ու մահասարսուռ չեն, այլ՝ ճիշտ հակառակը՝ ավետաբեր են, նրանց համար հին աշխարհի ու նրա հի՛ն մարդկանց «արեւի խավարումին» հետեւելու է նոր, արդեն իսկակա՛ն, ու բնակա՛ն ու կենսաբեր «Արեւի ծագումը». «…Մենք՝ առաջնեկներս ու վաղածիններս գալիք հարյուրամյակի, ում դեմքներին իրականում արդեն հիմա պետք է որ ընկած լինեն այն ստվերները, որոնք (քրիստոնեական «արեւի խավարման» հետեւանքով,- Ս.Մ.) շուտով պարուրելու են Եվրոպան,- այդ ինչի՞ց է սակայն, որ մենք՝ առանց այդ մթագնմանը ուղղակի մասնակցության, նախ եւ առաջ առանց մեզ համար հոգս ու վախի՝ աչք ենք պահում նրա (իսկական ու բնական Արեւի,- Ս.Մ.) ծագումին: Հավանաբար մենք դեռ չափազանց շատ ենք այդ իրադարձության անմիջական հետեւանքների ներքո կանգնած- եւ այդ անմիջական հետեւանքները, նրա հետեւանքները մեզ համար, հակառակ թերեւս սպասվածի, ամենեւին էլ տխուր եւ մռայլվող չեն, ավելի շուտ՝ ասես լույսի, երջանկության, թեթեւացման, պայծառացման, գոտեպնդման, արշալույսի մի նոր, դժվար նկարագրելի տեսակ… Իրոք, մենք՝ փիլիսոփաներս ու «ազատ մտքերս», «հին աստվածը մեռած է» (ընդգծ. իմն է,- Ս.Մ.) լուրը լսելիս մեզ զգում ենք ասես մի նոր արշալույսի շողերով լուսավորված…»¹⁴:

Այնուամենայնիվ, պետք է նկատել նաեւ, որ Նիցշեի «Աստված մեռած է» խոսքն ունի մեկ այլ, այս անգամ՝ ողբերգական (իսկ այդ մասին մարդկանց՝ Խենթի հասցրած. «լուրը»՝ բոթաբեր) իմաստ էլ, որը իմաստասերի հոգում անասելի տառապանքներ հարուցելով՝ նրա խոսքի հենց առաջին պլանում է երեւակվում:

Նախ դարձյալ հիշենք այն «աստծուն» ու նրա ստեղծած «հավատքը», որոնց մահն ու թաղումը Նիցշեի մեջ «պրծա՜նք»-ի հոգեվիճակ է ստեղծում. «Աստվածության մասին քրիստոնեական պատկերացումը (Աստված որպես՝ Աստված հիվանդների, Աստված որպես սարդ…),- այդ պատկերացումը աստվածության մասին երկրի վրա ցարդ գոյություն ունեցող ամենախեղաթյուրված պատկերացումներից է¹⁵. թերեւս այն չափ է այն խորը հատակի, մինչեւ որը կարող է իջնել աստծո տիպն իր վայրընթաց զարգացումներում: Աստված՝ կյանքի նկատմամբ հակասությամբ այլասերված (փոխանակ նրա փառաբանությունն ու հավերժ հաստատումը լինելուն): Աստված՝ կյանքի, բնության, առ կյանքը կամքի նկատմամբ պատերազմ հայտարարած: Աստված՝ որպես չափ՝ «այսկողմնայինի» նկատմամբ ամեն մի զրպարտության, իսկ «այնկողմնայինի» մասին հայտնած ամեն մի կեղծիքի համար: Աստված՝ «ոչինչը» աստվածացնող, «ոչնչի» նկատմամբ «կամքը սրբացնող»¹⁶: Ահա եւ այդ «աստծո», նրա «հավատավորների», նրանց ստեղծած կրոնի կողմից բուն Աստծո, իրակա՛ն, բնակա՛ն, չը-եղծվա՛ծ Աստծո ու նրա մասին համապատասխան, հավատքի սպանությունն է, որ Նիցշեի Խենթին (նույնն է, թե իրեն՝ Նիցշեին) խենթացնում, նրանում անասելի տառապանքներ է հարուցում, ու իրեն, ի տարբերություն մյուս սպանողների՝ բուն Աստծուն փնտրողին ու անհավատ ամբոխին հարցնում՝ «…ինչպե՞ս արեցինք մենք այդ: Ինչպե՞ս կարողացանք խմելով դատարկել ծովը: Ո՞վ մեզ սպունգը տվեց՝ ջնջելու ողջ հորիզոնը»:

Ընդհանրապես՝ Նիցշեն իր «Խենթ»-ում իր բուն ասելիքը խորհրդանիշերով է արտահայտում (խորհրդանիշ են «ծովը», «հորիզոնը», «սպունգը»…): Այդ բոլոր խորհրդանիշերի վերծանությունը մեզ հեռուն կտանի: Բայց երկուսի՝ «Արեւ»-ի եւ արեւների մասին խոսենք: Խենթը մեջբերված խոսքերից անմիջապես հետո շարունակում է (կրկին մեջբերենք վերեւում մեջբերվածը). «Ի՞նչ արեցինք մենք, երբ այս երկիրը արձակեցինք իր արեւին կապող շղթայից: Ո՞ւր է երկիրը հիմա գնում: Ո՞ւր ենք գնում մենք: Հեռու բոլոր արեւների՞ց: Արդյոք մենք շարունակ ցած չե՞նք գահավիժում: Եվ ե՛տ, մի կո՛ղմ, առաջ, դեպի բոլոր կողմե՛րը: Կա՞ դեռեւս վերեւ եւ ներքեւ: Մի՞թե մենք մոլորված չենք խարխափում, ասես անվերջնական ոչնչում: Մի՞թե դատարկ տարածության շունչը չի փչում մեզ վրա: Մի՞թե ավելի չի ցրտել: Մի՞թե շարունակ չի իջնում գիշերը եւ ավելի գիշերը…: Դեռ ոչինչ չե՞նք լսում գերեզմանափորներն գոռում-գոչյումից, որ Աստծուն են թաղում: Աստվածային նեխումի հոտը չե՞նք առնում դեռ,- աստվածները նույնպես նեխում են: Աստված մեռած է: Եվ մե՛նք ենք նրան ապանել»:

Նիցշեին ընդհանրապես հատուկ է դիցաբանական աշխարհընկալումը (ի հավելումն, իհարկե, փիլիսոփայականին): Իսկ դիցաբանական աշխարհընկալումին հատուկ է Աստծո (Աստվածների)՝ որպես Տիեզերական (Երկնային) Բացարձակ Զորություն (Զորություններ), որպես՝ իրական ու բնական Զորություն (Զորություններ), որին ու որոնց է շղթայված Երկիրն իր ամեն ինչով ու ամեն արարածներով՝ իր ծագումից ի վեր ընկալումը¹⁷: Մեջբերված հատվածի համատեքստից դժվար չէ կռահել, որ Նիցշեն «Աստվածներ» խորհուրդը (խորհրդանշորեն «արեւներ»-ը)  հասկանում է հենց այդ՝ իսկատիպ, արիական դիցընկալումին հատուկ իմաստով: Բայց նա այդտեղ «արեւ» բառը օգտագործում է նաեւ եզակի իմաստով: Որն էլ ասում է այն մասին, որ այդ բառը գրելիս նրա ենթագիտակցականում (կամ՝ գուցե նաեւ գիտակցականում) արծարծել է արիական դիցընկալումին հատուկ մեկ այլ խորհուրդ եւս՝ Արարիչ-ը՝ Արեւների Արեւը, Աստվածների Հայրը, Գերագույն Տիեզերական Զորությունը¹⁸:

Ահա եւ այդ իմաստով Աստծո (ավելի ամբողջական իմաստով՝ Արարչի ու Աստվածների)՝ անհավատների սպանության, նրա՝ գերեզմանափորների գոռում-գոչյունով թաղումի, այդ սպանության ու թաղումի¹⁹՝ մարդաշխարհում ու նրա ապրած երկիր մոլորակում առաջ բերած սահմռկեցուցիչ հետեւանքների մասին է խոսում  Նիցշեի բոթաբեր Խենթը:

Շշմեցուցիչ է «Խենթի» ավարտը: Այն բանից հետո, երբ Խենթի ասածներից անհավատների հոտը ոչի՛նչ չհասկանալով՝ պապանձված ու ապուշ կտրած նրան է նայում, Խենթն էլ հասկանում է, որ «չափազանց վաղ» է եկել, իր ասածները այդ հոտի ականջների համար չէ, որ՝ իր «ժամանակը դեռ չի եկել», որ՝ «Զարհուրելի իրադարձությունն այդ (Աստծո սպանության մասին բոթը,- Ս.Մ.) դեռ ճանապարհին է եւ թափառում է, այն դեռ չի հասել մարդկանց ականջներին… Ժամանակ է պետք արարքներին. անգամ իրենց գործվելուց հետո, տեսնվելու եւ երեւալու համար»,- «Նույն օրը ներխուժում է «տարբեր եկեղեցիներ» եւ դրանցում «իր aeternam deo ռեքվիեմն» է երգում եւ երբ դրանցից նա, պարզ է, դուրս է վռնդվում՝ միայն մի բան է իրեն վռնդողներին ասում, «Տակավին ուրիշ ի՞նչ են այս եկեղեցիները, եթե ոչ Աստծո դամբարան եւ մահարձան» (ընդգծ. իմն է,- Ս.Մ.):

Միշտ եւ ամենուր «Աստծո» անունից հանդես եկող, ներսից ու դրսից «Աստծուն» հագած, իրեն ոչ ավելի ոչ պակաս «Աստծո տուն» համարող եկեղեցին է հենց աստծուն սպանող գլխավոր հանցագործը,- ասել կուզի Նիցշեն իր Խենթի այդ ասածով:

«Խենթի՝ ավարտից առաջ Նիցշեի մի՝ շա՛տ կարեւոր ասելիքին, սակայն, անդրադարձը բաց չթողնենք: Խենթը գիտակցելով, որ Աստված խորհուրդը մարդաշխարհում մինչ այժմ եղած «սրբազնագույն ու հզորագույն» արժեքն է, եւ հետեւաբար, նրան սպանող մարդը՝ ամենածանրագույն հանցագործն ու  նրա այդ մեղքը՝ ամենաանքավելին,- այդ անելանելիությունից նրանում ելքի մի (ու միա՜կ) առկայծում, այնուամենայնիվ, լինում է. «Արդյոք մենք ինքներս չպե՞տք է աստվածներ դառնանք»՝ դրան լոկ արժանի երեւալու համար»²⁰ (խոսքը հի՜ն արիական հեթանոսական հավատքի՝ Աստվածների ու մարդկանց միջնորդ, Աստվածների երկրային տեղապահ, երկրային Արեւ՜ աստվածամարդու վերադարձի կանխազգացման մասին է):

Շարունակելի

Սերգեյ Մանուկյան, ԵՊՀ դասախոս, Փիլիսոփայության գիտությունների թեկնածու

1 Լատինական ասույթ է.- հավետ հիշատակ Աստծուն:

2 Նիցշե, Զվարթ գիտությունը, գերմաներենից թարգ. Հակոբ Մովսեսը, «Վան Արյան» հրատ., Եր., 2005, էջ 153-155:

3 Հայդեգեր, «Նիցշեի «Աստված մեռած է» խոսքը»: Նույն տեղում, էջ 374:

4 Սիրո եւ գեղեցկության հին արիական Աստվածուհու՝ Աստղիկի՝ հին հռոմեական դիցաբանական կերպարանափոխությունն է:

5 Անտիկ, միջնադարյան եւ վերածննդի գրականություն, Եր., Արեւիկ, 1990, էջ 735:

6 Նիցշե, Զվարթ գիտությունը, էջ 239:

7 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 240:

8 Տե՛ս, օրինակ, Նիցշե, 1-2 հատոր, հատ. 2-րդ, «Միտք», Մ., 999, էջ 668:

9 Պողոս ավետարանիչն, այս առումով, ոչինչ չի թաքցնում. այս աշխարհի «հիմարներին», «տկարներին», «անտոհմներին», «անարգվածներին», «ոչինչներին» «Աստված (պարզ է՝ խոսքը քրիստոնեական «աստծո» մասին է,- Ս.Մ.) ընտրեց»՝ իր մտադրությունները իրականացնելու համար (տես Պօղոս առաքեալի առաջին թուղթը առ կորնթացիս, գլ. Ա, 27-29):

10 Նիցշե, 1-2 հատոր, հատ. 2-րդ, էջ 642:

11 Նույն տեղում, էջ 644:

12 Նույն տեղում, էջ 643-644:

13 Նիցշե, Զվարթ գիտությունը, էջ 239-240:

14 Նույն տեղում, էջ 240:

15 Այս բնութագրությունը, ինչ խոսք, ասում է այն մասին, որ, ըստ իմաստասերի, գոյություն է ունեցել ու գոյություն է ունենալու նաեւ չը-խեղաթյուրված պատկերացում, որի մասին կխոսենք մի փոքր ուշ:

16 Նիցշե, 1-2 հատոր, հատ. 2-րդ, էջ 644:

17 Այս ընկալումը հատուկ է հատկապես արիական դիցաբանական ընկալումներին, քանզի սեմականում տեսնում ենք Աստվածներին մարդեղենացման ու կռածոյացման միտումը: Միտում, որը հետագա խորացումներում հանգեցրեց մարդու՝ «աստված» հռչակումին, իսկ նրա հետ կապված իր մասունք-կառույցների՝ սրբացումին:

18 Նկատենք, որ «Արեւ»-ը չի նույնանում Արեգակին՝ Երկնային աստղին: «Արեւ»-ը, որպես Կենաց Զորություն կամ Կենաց Արարում, նույնանում է Արարչին: Արեւը Արարչից բխող Կենաց Ջերմությունն է, Լույսը, Զորությունը, իսկ Աստվածները Նրա արտահայտությունն են եղել,- կարդում ենք Սլակ Կոկոսյանի «Հայոց լեզվի խորհրդարան»-ում, 2001թ., էջ 25:

19 Կրկին նկատենք, որ դա գոյաբանական իմաստով չպետք է հասկանալ, այլ՝ մարդկանց մեջ, նրանց կյանքում ու վարք ու բարքում սպանության ու թաղումի:

20 Ինչ խոսք՝ աստվածամարդիկ դառնալու մասին է խոսքը: «Մեզնից» «արյունը» սրբերուն «ջրով» մաքրագործվելուն, «քավության» ծեսեր, «սրբացած խաղեր» անելուն «լոկ արժանի երեւալու» մասին է խոսքը: Այնպես որ, հաստատապես կարելի է ասել, որ Նիցշեի «Աստված մեռած է»-ն ուղղված է ոչնչապաշտական կրոնի (ու նրա հետ կապված կամ նրանից աճած ամեն ինչի՝ փիլիսոփայությունների, բարոյախոսությունների, կենսաձեւերի…) եւ ո՛չ՝ հավատքի, իրական, բնական ու կենսանպաստ հավատքի, հնագույն արեւակենտրոն  հավատքի դեմ:

«Լուսանցք» թիվ 1 (347), 2015թ.

Կարդացեք «Լուսանցք»-ի PDF տարբերակները www.hayary.org-ի «Մամուլ» բաժնում