Ջավախքի բազմադարյան պատմության մեջ բազում են նվիրյալ գործիչները, որոնք իրենց արգասավոր գործունեությամբ սատարել են երկրամասի առաջընթացին եւ սերունդների հիշողության մեջ թողել լուսավոր հետք:
Նման անհատների շարքում իր պատվավոր տեղն ունի նաեւ մանկավարժ եւ հասարակական-քաղաքական գործիչ Թադեւոս Պողոսի Նահատակյանը:
Հավելենք նաեւ, որ նրա նախնիները սերում էին Կարինի նահանգի Դվնիկ գյուղից, ուր Թադեւոսի նախատատը՝ Վարվառեն, նահատակվել էր ազգի եւ քրիստոնեական հավատքի համար: Ի դեպ, վերջինս Հայ առաքելական եկեղեցու նոր վկա էր: Հենց այս հանգամանքով էր բացատրվում ազգանվան ծագումը (նախկինում եղել է Զուրիկյան): Նահատակյանի ապուպապերը Ջավախք են գաղթել 1830թ. եւ հաստատվել Տիլիսկա (Տիլիսկե) գյուղում:
Նա ծնվել է 1877թ. հուլիսի 1-ին Ախալքալաքի գավառի Տիլիսկա/այժմ՝ Դիլիսկա/ գյուղում:
Ուսումնատենչ պատանին 1892-1897 թթ. սովորում է Ախալքալաքի քաղաքային ուսումնարանում եւ ստանում առաջին դասային աստիճանի ուսուցչի որակավորում:
Ուսումնառությունից հետո Նահատակյանը Թիֆլիսի նահանգի 2-րդ շրջանի ժողովրդական ուսումնարանների տեսչի կարգադրությամբ 1901թ. հոկտեմբերի 2-ին նշանակվում է Ախալքալաքի գավառի Գյոնդուրա գյուղի ուսումնարանի ուսուցիչ: Նույն տեսչի հրամանով նա 1905թ. սեպտեմբերի 20-ին տեղափոխվում է Տիլիսկայի ուսումնարան:
Սակայն գյուղական ուսուցիչը համապատասխան վկայական չուներ, որը երկշաբաթյա ժամկետում պահանջվում էր ներկայացնել Թիֆլիսի նահանգի ժողովրդական ուսումնարանների տնօրենին: Այս հարցի առնչությամբ 1906թ. փետրվարի 5-ին տեղի է ունենում Տիլիսկայի գյուղական հասարակության ժողովը: Փաստաթղթից պարզ է դառնում, որ Նահատակյանը այստեղ է եկել համագյուղացիների հասարակական ժողովի որոշմամբ, եւ մարդիկ գոհ են նրա աշխատանքից: Նրանք որոշում են միջնորդել Կովկասի ուսումնական օկրուգի հոգաբարձուին, որ նա ուսուցիչ աշխատի մինչեւ սեպտեմբերի 1-ը եւ ապա ներկայացնի պահանջվող վկայականը:
Այդ է պատճառը, որ Նահատակյանը կրթական արտոնակարգ /ցենզ/ ձեռք բերելու համար 1906-1907թթ. ուսանում է Քութայիսի քաղաքային վեցդասյան ուսումնարանի մանկավարժական դասընթացներում: Ուշագրավ փաստ է, որ նախանձախնդիր մանկավարժը հոգ է տանում գիտելիքներ սովորեցնել ոչ միայն մանուկներին, այլեւ տարեցներին:
Այսպես, Տիլիսկայի մեծահասակ գյուղացիներից ոմանք ցանկություն են հայտնում գրագիտություն սովորել: Այս իսկ նկատառումով Նահատակյանը 1907թ. դիմում է իրավասու մարմիններին դասավանդելու իրավունք ստանալու համար, բայց մերժում է ստանում:
Նա մանկավարժական գործունեություն է ծավալում ոչ միայն Ախալքալաքի գավառում, այլեւ Բորչալուի գավառի մի շարք գյուղերում:
Թիֆլիսի նահանգի 3-րդ շրջանի ժողովրդական ուսումնարանների տեսչի կարգադրությամբ Նահատակյանը նշա-նակվում է Լորուտ գյուղի ուսումնարանի վերակացու: Այնուհետեւ, 1911թ. սեպտեմբերի 1-ից նա հաստատվում է Շահալիի ուսումնարանի վերակացու: Նույն թվականի սեպտեմբերի 18-ին Նահատակյանը տեղափոխվում է Ախալքալաքի գավառի Սաթխա գյուղի ուսումնարան, որտեղ աշխատում է մինչեւ 1916թ.:
Ավելացնենք նաեւ, որ 1913-1914թթ. նա այդ ուսումնարանի տնօրենն էր:
Կրթության նվիրյալ մշակը որտեղ էլ որ դասավանդելու լիներ, ամենուրեք վայելում էր մեծ սեր ու հարգանք: Նա ամեն ճիգ ու ջանք գործադրում էր աշակերտներին գիտելիքներ հաղորդելու, նրանց հայրենասիրության, ազգային արժանապատվության եւ քաղաքացիականության ոգով դաստիարակելու համար: Նահատակյանն անդուլ ձեւով կատարելագործում է իր գիտելիքները. 1916թ. նա սովորում է Գորիի անդրկովկասյան ուսուցչական սեմինարիայում:
Մանկավարժական բեղուն աշխատանքին զուգընթաց Նահատակյանը եռանդուն կերպով զբաղվում է նաեւ հասարակական-քաղաքական գործունեությամբ: Իսկ ժամանակը անհանգիստ էր եւ տագնապալի: Բուռն եւ կտրուկ փոփոխությունների նախաշեմին՝ 1917թ. նա դառնում է Ախալքալաքի պարենային կոմիտեի անդամ եւ զգալի գործ կատարում ժողովրդին պարենով ապահովելու հարցում: 1918թ. Նահատակյանը Կուլիկամի ուսումնարանի տնօրենն էր:
Ռուսական զորքի նահանջի եւ Կովկասյան ճակատի մերկացման հետեւանքով աղետալի վիճակ էր ստեղծվել Արեւելյան Հայաստանի եւ Անդրկովկասի հայության համար: Դրությունն ավելի է բարդանում, երբ 1917թ. դեկտեմբերին Ախալցխայի գավառում ապստամբություն են բարձրացնում տեղացի թուրքերը /մեսխեթցի թուրքեր/ եւ շրջապատում Ախալցխան:
Աշխուժություն է նկատվում նաեւ Ախալքալաքի գավառի թուրքերի շրջանում: Իրական եւ շոշափելի է դառնում թուրքական ներխուժման վտանգը: Նման հանգամանքներում գավառի հայության ինքնապաշտպանությունը կազմակերպելու եւ ժողովրդի անվտանգությունը ապահովելու համար ստեղծվում է Ախալքալաքի պաշտպանության ժամանակավոր կոմիտե, որի կազմում ընտրվում է նաեւ Նահատակյանը: Վերջինս 1918թ. հունվարին նշանակվում է գավառային հեծյալ միլիցիայի պետի պաշտոնակատար՝ միաժամանակ դասավանդելով Տիլիսկայի ուսումնարանում:
Սրընթաց ժամանակներն իրենց արտացոլումն են գտնում նաեւ նրա գործունեության վրա: Այսպես, ապրիլի 3-ին անխոնջ գործիչը դառնում է Բարալեթի տեղամասային հողագործական կոմիտեի նախագահ:
Գավառում հաստատվել էր հայրենասիրության եւ խանդավառության մթնոլորտ, նկատվում էր ազգային ոգու վերելք: Նահատակյանը մյուս գործիչների հետ միասին կատարում է քարոզչական եւ բացատրական ծավալուն աշխատանք մարտունակ ուժերը համախմբելու ու միասնական ճակատ ստեղծելու ուղղությամբ: Դրա հետեւանքով արդեն 1918թ. հունվարին մի շարք գյուղերում եւ քաղաքում կազմակերպվում են ինքնապաշտպանա-կան խմբեր: Արյունահեղ եւ անզիջում մարտեր են մղվում Կարզախում, Սաթխայում, Մաջադիայում եւ այլուր: Չնայած ստեղծված ծանր պայմաններին եւ սուղ հնարավորություններին գավառի բնակիչները ամիսներ շարունակ հերոսական դիմադրություն են ցույց տալիս՝ քանիցս ետ շպրտելով թուրքական գերազանցող ուժերը: Կապեր են հաստատվում Ախալցխայի եւ Տամալայի պաշտպանների հետ: Նահատակյանի անմիջական նախաձեռնությամբ օգնական ուժեր են ուղարկվում Տամալա, ուր գյուղացիները հերսամարտ էին մղում թուրքերի դեմ: Այսուհանդերձ, ուժերն անսավասար էին, եւ Ջավախքի հայությունն ստիպված էր գաղթել Ծալկա, Բակուրիան եւ Մանգլիս:
Նահատակյանն այդ օրերին ինքնապաշտպանական ջոկատ է ստեղծում Տիլիսկայում, որը մարտեր է մղում գյուղի մատույցներում: 1918թ. նոյեմբերի 15-ին նա հաստատվում է Բորչալուի գավառի Ուռուտ գյուղի ուսումնարանի տնօրեն:
Խառնակ ժամանականեր էին, իշխանությունները հաջորդում էին մեկը մյուսին:
1919թ. թուրքերը նորից գրավում են երկրամասը եւ փետրվարի 11-ին ստեղծում տեղական խառն կառավարություն, որի կազմի մեջ էր մտնում նաեւ Նահատակյանը՝ որպես գավառի ազդեցիկ դեմքերից մեկը:
Նա, դրսեւորելով սթափ մոտեցում, զգալով ուժերի անհավասարությունը եւ խուսափելով ավելորդ արյունահեղությունից, ձգտում էր նպաստել խաղաղության պահպանությանը եւ հայերին հեռու պահել արկածախնդրություններից:
Դեպքերը փոխվում էին սրընթաց արագությամբ. արդեն մարտին անգլիական զորքերը մտնում են Անդրկովկաս, այդ թվում նաեւ Ախալքալաքի գավառ: Այստեղ մարտի 15-ին կազմակերպվում է անգլիական ‹‹կաբինետ, որի մեջ մտնում են նախկին կառավարության բոլոր անդամները, այդ թվում՝ Նահատակյանը: Նշենք նաեւ, որ այս կառավարությունն ունենում է ընդամնեը 5-9 օրվա կյանք:
Կյանքն առաջադրում էր բազմաթիվ հիմնախնդիրներ, որոնց մեջ թերեւս ամենակենսականը գաղթականական հարցն էր: 1919թ. մարտի 9-ին գավառի գաղթականությունն իր ընդհանուր ժողովում ընտրում է գաղթականական կոմիտե՝ քառանդամ նախագահությամբ, որպեսզի հոգա խնդիրների լուծման մասին: Նախագահ է ընտրվում Թ. Նահատակյանը: Իսկ կոմիտեի անդամները գործում էին ծանր ու դժվարին պայմաններում: Այսպես, նրանք նույնիսկ չէին կարողանում ստանալ իրենց օրապահիկ աշխատավարձը:
Չնայած բազմաթիվ դժվարություններին ու խոչընդոտներին, այնուամենայնիվ կոմիտեն կատարում է մեծածավալ աշխատանք:
Այստեղ լիովին դրսեւորվում են անդադրում Նահատակյանի ողջ կարողություններն ու կազմակերպչական հմտությունները: Հայրենասեր եւ անձնվեր գործիչը լայն գործունեություն է ծավալում թուրքական արշավանքի հետեւանքները վերացնելու եւ գաղթականներին օգնելու ուղությամբ:
Իսկ անելիքները շատ էին: Հարկավոր էր վերականգնել ավերված օջախները, հայթայթել հացահատիկ, գյուղատնտեսական գործիքներ, մարդկանց ապահովել աշխատանքով, հոգալ որբերի մասին եւ այլն:
Նահատակյանը, վտանգի ենթարկելով իր կյանքը, մեկնում է Չլդրի շրջան՝ տեղի թուրքերից հացահատիկ գնելու նպատակով: Ի դեպ, այդ հացահատիկը թուրքերը թալանել էին հենց Ախալքալաքի գավառից՝ նպատակ ունենալով սովամահ անել եւ բնաջնջել տեղի հայերին:
Այսպիսի օրհասական եւ դժնդակ հանգամանքներում օգնության ձեռք է մեկնում ԱՄՆ-ն:
Ամերիկացիները Ախալքալաքում կազմակերպում են որբանոցներ, փրկում բազմաթիվ խեղված ու տառապյալ մանուկների, աղետյալ ժողովրդին առաքում կենսական անհրաժեշտության իրեր՝ մթերք, հագուստ եւ դեղորայք: Այս ձեռնարկումներին ամենագործուն մասնակցություն է ունենում Թ. Նահատակյանը, որը ԱՄՆ-ի Մերձավոր Արեւելքի նպաստամատույց կոմիտեի կովկասյան բաժանմունքի գլխավոր վերահսկիչն էր: Նա ջանասիրաբար հետեւում էր այդ աշխատանքների ընթացքին, դարմանում մարդկանց վիշտը եւ օգնություն ցույց տալիս կարոտյալներին:
Նույն 1919թ. Նահատակյանը պաշտոնավարում է Ախալքալաքի գավառի Կարտիկամ գյուղում:
1921թ. թուրք քեմալականները կրկին գրավում են Ախալաքալաքի գավառը՝ ամենուրեք իրագործելով իրենց հայաջինջ քաղաքականությունը: Նման իրավիճակում աննկատ չէր կարող մնալ Նահատակյանի գործունեությունը:
Թուրքերը ձերբակալում են նրան եւ դաժանաբար սպանում՝ դիակը թաքցնելով Ախալքալաքի Սաղաթելյանների իջեւանատանը /Սաղաթենց խանը/:
Բայց շուտով, զավթիչների հեռանալուց հետո, անձնուրաց գործչի մարմինը, զինվորական պատվո համազարկով, ամփոփում են քաղաքային այգում /Խաս բախչա/: Այս փաստը հավաստում են սգո արարողության մասնակից մարդիկ /օրինակ՝ ուսուցիչ Օնիկ Քարտաշյանը/:
Այսպիսին է Ջավախքի հարազատ զավակ, անձանձիր մանկավարժ եւ անվեհեր քաղաքական գործիչ Թադեւոս Նահատակյանի կյանքի ու գործունեության ուսանելի ուղին, որը գրեթե հայտնի չէ շատերին:
Ռուբեն Նահատակյան
պատմաբան, հայագետ
«Լուսանցք» թիվ 16 (494), 2018թ.
«Լուսանցք»-ի թողարկումները PDF ձեւաչափով կարող եք կարդալ http://www.hayary.org/wph/ կայքի «Մամուլ» բաժնում - http://www.hayary.org/wph/?cat=21, / http://pressinfo.am/ պորտալում՝ հայկական եւ արտասահմանյան տպագիր մամուլի առցանց գրադարանում եւ pressa.ru-ում - http://pressa.ru/ru/catalog/newspapers/categories/gazetyi/blizhnego-zarubezhya/#/:
Loading ...
Armenian