Արարատի խորհուրդը փոքրացրել… ու մի Հայաստանի Հանրապետություն են դարձրել

Արարատի թեմային, որպես Արարատյան լեռնաշխարհ, Արարչության բնօրրան, մենք բազմիցս անդրադարձել ենք: Նշել ենք նաեւ, թե ինչու է աղավաղվել «Արարատ» գաղափարագիրը եւ ինչու է մի ամբողջ լեռնաշխարհի անուն փոքրացել-դարձել մեծ ու փոքր լեռնագագաթների անվանում… Իսկ Արարատյան երկիրը արարչական Օրրան է, ինչը զետեղված է նաեւ մեր լեզվամեկնության մեջ*:

Հայկական (Արարատյան) լեռնաշխարհի ամենաբարձր երկգագաթ լեռը հայերը կոչել են Սիս եւ Մասիս: Հետո «դարձան» մեծ եւ փոքր Արարատներ: Հայոց պատմության շատ հարցերի ու հնագույն շատ անունների նման հայոց սրբազան լեռան Մասիս եւ Արարատ անունները եւս հետաքրքրել են ուսումնասիրողներին եւ բազմաթիվ հարցերի տեղիք տվել: Իսկ հարցերը շատ են, ինչո՞ւ սրբազան այս լեռն ունի երկու անուն՝ Մասիս եւ Արարատ, ո՞րն է հնագույնը, ի՞նչ են նշանակում Սիս, Մասիս եւ Արարատ անունները, ինչո՞ւ եւ ե՞րբ է սարը կոչվել նաեւ Արարատ եւ այլն:

Անդրադառնանք այս հարցերից յուրաքանչյուրին եւ փորձենք պարզաբանել դրանք:

Նախ՝ անդրադառնանք Սիս եւ Մասիս անուններին, որոնք լեռան հնագույն անուններն են: Նկատենք, որ Հայկական լեռնաշխարհի այլ լեռնագագաթներ եւս կրում են Մասիս անվանը մոտ անուններ: Այսպես՝ Վանա լճից հյուսիս գտնվող լեռը կոչվում էր Նեխ-Մասիք (Սիփան)1, Հայկական լեռնաշխարհի հարավ-արեւմուտքում՝ Հայկական Միջագետքում գտնվող լեռը հունական2 եւ հայկական3 հնագույն գրավոր աղբյուրներում կոչվում է Մասիոս կամ Մասիոն (այժմ՝ Տուր-Աբդին): Ասսուրական գրավոր աղբյուրները այս լեռների համար օգտագործոմ են Քաշշիարի լեռներ4 անունը: Շումեր-աքադական «Գիլգամեշ» դյուցազնավեպից հայտնի է երկգագաթ Մասու կամ Մաշու անունով լեռը5, որի հետեւից ծագում ու մայր է մտնում արեւը, եւ որի վրա կանգ է առել Ուտնապիշտիի տապանը (հմմ. Նոյի տապանը): Մասու-Մաշուն հաճախ նույնացվում է Մասիոս-Մասիոն լեռների հետ:

Սիս եւ Մասիս անունների ծագման մասին եղել են բազմաթիվ բացատրություններ ու տեսակետներ, որոնք շարունակվում են մինչ օրս: Բացատրություններից հնագույնը պատմահայր Խորենացունն է: Նա «Հայոց պատմություն» աշխատությունում գրում է, որ Մասիս անունն առաջացել է Հայկի թոռնորդի Ամասիայի անունից6 (Հայկ, Արամանյակ, Արամայիս, Ամասիա): Տեսակետներից մեկի համաձայն՝ Մասիս, Մաշու-Մասու անվանումները «զույգեր», «զույգ լեռներ», «երկվորյակ լեռներ»7 իմաստներն ունեն: Տարածված տեսակետներից մեկի համաձայն, «Մասիս» անունը առաջացել է «մաս» բառից, քանի որ լեռը բաղկացած է երկու մասից եւ այլն: Սակայն, լեռան վեհապանծ տեսքը այլ բան է հուշում: Սիսը եւ Մասիսը իրենց տեսքով (միայնակ երկգագաթ) այն տպավորությունն են թողնում, որ ասես անմիջականորեն բուսել են Մայր Երկրից, հողից եւ շատ ամուր կապված են նույն հողին:

Այլ դեպքերում բարձր լեռնագագաթները միայնակ չեն եւ անմիջականորեն կպած չեն մայր հողին: Նրանք լեռնաշղթաների բարձր գագաթներ են:

Մասիս (Սիս, Մա-Սիս) լեռան տեսքը հուշում է, որ Սիս անունը կարելի է կապել «կաթնաբեր մասունք մարց»8 բառի հետ: Մի շարք լեզուներում (սլավոնական, ալբաներեն, նաեւ էտրուսկերեն) հանդիպում են իմաստով եւ հնչողությամբ Սիս անվանը մոտ բառեր9:

Մա-սիս անվան «Մա»-ն հայոց լեզվում «սերել» իմաստն ունի, այն է՝ մայր: Հետեւաբար, կարելի է ասել, որ Մասիսը Մայր Սիս իմաստն ունի: Հայերը Սիս եւ Մասիս կոչելով Հայկական լեռնաշխարհի գրեթե կենտրոնում գտնվող երկգագաթ այս լեռը, դիտել են իբրեւ Մայր Երկիրը, հողը սնուցող մասունքներ (մենք «Լուսանցք»-ի էջերում արդեն անդրադարձել ենք Սիսի եւ Մասիսի՝ որպես մեկ ամբողջի, տիեզերական ալեհավաք-ալեցիր կայանի (անտենա) դեր կատարելու մասին, ինչպես մեկ ամբողջ (եւ կենդանի կայան) են այրն ու կինը), որոնք իրենց բարձր գագաթներով տիեզերական կենսատու հոսք են ստանում եւ սնուցում անմիջականորեն իրենց կպած Մայր հողն ու երկիրը:

Հայտնի է, որ շումերները Միջագետքի հարավային մասերն են իջել Հայկական լեռնաշխարհի հարավային մասերից՝ տանելով իրենց հետ բնօրրանում ստեղծված մշակութային շատ արժեքներ, այդ թվում՝ նաեւ հավատքային ու դիցաբանական: Անշուշտ, նրանք իմացել են նաեւ Հայկական լեռնաշխարհի Սիս ու Մասիս անուններով երկգագաթ սրբազան լեռների մասին եւ, նոր հայրենիքում խոսելով ջրհեղեղից, տապանի երկգագաթ սարը կոչել են Մասու-Մաշու: Ի դեպ, գագաթը, որի վրա կանգ է առել Ուտնապիշտիի (հմմ. Նոյի) տապանը, կոչվում էր Նիսիս, որը հեռավոր նմանություն ունի Մասիս անվան հետ: Մասու-Մաշու երկգագաթ լեռը, որտեղից, ըստ «Գիլգամեշի», ծագում եւ մայր է մտնում արեւը, պատկերված է նաեւ աքադական կնիքների վրա, ընդ որում լեռները պատկերված են այնպես, ինչպես դրանք երեւում են Միջագետքից, այն է՝ Մասիսը պատկերված է ձախ կողմում, իսկ Սիսը՝ աջ կողմում:

Հայերը սուրբ, աստվածային լեռ են համարել Մասիսը, որի գագաթին չպետք է դիպչի մահկանացու մարդու ոտքը: Հայոց հավատալիքներում լեռը պահպանում են քաջքերն ու վիշապազունները: Հիշենք Մ. Խորենացու վկայությունը, երբ հայոց Արտաշես արքան անիծում է որդուն՝ Արտավազդին ասելով.

Թե դու հեծնես որսի գնաս

Ազատն ի վեր, դեպի Մասիս,

Քաջքերը քեզ բռնեն տանեն

Ազատն ի վեր, դեպի Մասիս10:

Մասիս լեռը պահպանող այս քաջքերն ու վիշապազունները հիշեցնում են «Գիլգամեշ» դյուցազնավեպի Մասու-Մաշու լեռների դարպասները պահպանող ու միայն Աստվածների համար այն բացող մարդակարիճներին: Հայոց համար Մասիսի ձյունն անգամ սուրբ է համարվել: Երբ Խ. Աբովյանը գերմանացի գիտնական Ֆ. Պարրոտի հետ բարձրացել է Մասիսի գագաթը, այնտեղից շշով ձյուն է բերել, որը պահել է իբրեւ սրբազան մասունք:

Այսպիսով միանշանակ կարելի է ասել, որ Հայկական լեռնաշխարհի այլ մասերում գտնվող Նեխ-Մասիք, Մասիոս-Մասիոն, նաեւ Մասու-Մաշու անունների համար հիմք է եղել հայոց սուրբ լեռան՝ Մասիս հնագույն անունը:

Մասիս անունից բացի լեռան համար օգտագործվում է նաեւ Արարատ անունը, որը Հայաստան երկրին տրվող հնագույն անուններից է: Արարատ անունն իր իմաստով ու բացատրությամբ հասնում է արարչագործության ժամանակներ եւ «արարելու, ստեղծելու տեղ, վայր» իմաստն ունի11: Արարատ անունը տարածվել է աշխարհում Աստվածաշնչի միջոցով (նաեւ՝ Արարադ): Ըստ հին կտակարանի, համաշխարհային ջրհեղեղի ժամանակ Նոյի տապանը կանգ է առել Արարատի լեռներին (Ծննդոց): Բիբլիա-Աստվածաշնչի եբրայերեն բնագիրը Հայաստանի համար օգտագործել է Արարատի թագավորություն (իմա՝ Ուրարտու) անունը, իսկ Նոյյան տապանի սարը կոչել է Արարատի լեռներ (լեռ): Ավելի ուշ՝ մ.թ. 1-ին դարի սկզբներին, երբ քրիստոնեությունն ավելի ամրապնդեց իր դիրքերը եւ դարձավ ավելի տարածված կրոն, Բիբլիա-Աստվածաշնչի քրիստոնյա մեկնիչներն Արարատի երկրում (լեռներում) գտնվող Նոյյան տապանի սարը նույնացրին հայերի կողմից Մասիս կոչվող լեռան հետ եւ Արարատ-Մասիսը Արարատ անվամբ համարվեց Նոյյան տապանի լեռ:

Այսպիսով Հայկական լեռնաշխարհի գրեթե կենտրոնում գտնվող սրբազան լեռան Մասիս անունը հայերի կողմից լեռանը տրված հնագույն անունն է եւ Մայր-Սնուցող (Մա-Սիս) իմաստն ունի, իսկ Արարատ անունը լեռանը տրվել է ավելի ուշ՝ մ.թ. 1-ին դարի կեսերին, իբրեւ Արարատ-Ուրարտու երկրի կենտրոնում գտնվող լեռ, ուր համաշխարհային ջրհեղեղի ժամանակ, ոչ պատահաբար, հանգրվանեցին ու փրկվեցին Նոյի սերունդները:

Հայկական լեռնաշխարհում՝ Արարատի երկրում արարված մարդը Համաշխարհային Ջրհեղեղի ժամանակ իր փրկությունը նորից գտավ Հայկական լեռներում՝ Արարատի երկրում (կա տեսակետ, որ Նոյյան տապանի բնակիչները փրկվեցին Արարատյան երկրի բնակիչների կողմից): Եվ Արարատի երկրում՝ Արարատ-Մասիս լեռան շուրջը համաշխարհային ջրհեղեղից հետո սկիզբ դրվեց մարդկային նոր քաղաքակրթությանը: Արարատյան լեռնաշխարհն է մարդկության փրկության օրրանը, քանզի այն բոլոր հին ազգերի կողմից էլ ճանաչվել է որպես «Աստվածների եւ մարդկանց հավիտենական ուխտի երկիր», «Սրբազան օրենքների երկիր», «Աստվածների բնակատեղի» եւ այլն…

Արամ Ավետյան

1 ՀԺՊ, 1971թ. էջ 21:

2 Ստրաբոն, Աշխարհագրություն, Xl,14(2):

3 Աշխարհացույց:

4 ՀԺՊՔ, էջ 15,16,21:

5 ՀԱՊ, 1982, էջ 145:

6 Մ. Խորենացի, Հայոց Պատմություն, 1981 էջ 50-51:

7 Ն. Մարտիրոսյան, Պրպտումներ փոքրասիական անունների մասին,ՊԲՀ, 1961թ 3-4, էջ107:

8 Նոր Բառգիրք Հայկազյան լեզվի, էջ 746:

9 Հ. Աճառյան, 2-րդ հ. էջ 471-472; Թ.ԺՈսՖ, ՁՏսՍՏՉօռ րսՏՉՈՐՖ, Ծ. 1956, րՑ.188:

10 Մ. Խորենացի 1981 էջ 233:

11 Ա. Տերյան, Հայաստանը արարչագործության եւ քաղաքակրթության բնօրրան, 2002թ. էջ 18-19:

* Ա՜- Բացարձակ Ձայն, որ արտահայտում է ամեն գոյություն, լինելություն:

Լեզվական համակարգում Ա՜-Ձայնի հարազատ արտահայտիչն է Ա-հնչյունը: Իսկ մյուս ձայնավոր հնչյունները Ա-հնչյունի տարբեր երանգներն են եւ շատ դեպքերում իրենց մեջ պահպանում են Ա-հնչյունի արմատական իմաստները:

Օրինակ՝ Էրման (Արման), Իրան (Արիան), Հէք (Հայք), ուշ (աշ), ուտ (ատ), բոգ (բագ), մոգ (մագ) եւ այլն:

ԱՐ-կենսակերտ արմատը հայերենում գրեթե ամենաշատ գործածվող արմատն է: Համապատասխանում է ԱԶ արմատին: Այն մտնում է ամենաբազմազան բաղադրությունների մեջ՝ կազմելով սերում, ծագում, զորություն, ուխտ արտահայտող խորհուրդներ:

Օրինակ՝ արյուն, արգանդ, արմատ, արեւ, մարդ, արքա, դար, գարուն, բարի, չարի, Արա, Արի, արտ, արու…

Կրկնավոր ԱՐ-արմատը՝ ԱՐԱՐ, բացարձակի իմաստ է արտահայտում եւ գործածվում է միայն Արարչագործության համակարգի խորհուրդների մեջ. դրանք են՝ Արարիչ, Արարում, Արարած, Արարատ:

ՈւՐ-ը ԱՐ արմատի հնչյունափոխված ձեւն է.

Օրինակ՝ սուր, ջուր, հուր, քուրա, քուրմ, մուր, զուր…

ԱՐԱ՜ – Արարող Զորություն, Արարիչ:

Լեզվաբանորեն կազմված է՝ ԱՐ (սերում, արարում) եւ ԱՀ (հզոր) բառարմատներով՝ ԱՐ-ԱՀ:

Սակայն հոգեւոր զգացական արտահայտությամբ Ա՜-Բացարձակ Ձայնը չեզոքացնում է Հ-հնչյունը եւ ներկայացնում է Բացարձակ Արարող Զորության, Արարչի էությունը՝ ԱՐԱ՜:

Ի դեպ, ԱՐԱՀ բառակազմական ձեւը հնչյունափոխությամբ անցել է սեմական արաբներին եւ պահպանվել է ԱԼԼԱՀ ձեւով: Իսկ ԱՐԱ՜ խորհուրդը ժամանակին փոխանցվել է հին եգիպտացիներին եւ պահպանվել ՐԱ ձեւով:

Որոշ Արի Ազգերի մոտ Արարչի էությունը արտահայտվում է ոչ թե ԱՐ-ԱՀ լեզվական բաղադրությամբ, այլ՝ ԱՐ-ԱՆ: Այսպես՝ հինդուսների մոտ Արարչի էությունը արտահայտվում է ՎԱՐՈւՆԱ՝ Վ-ԱՐ-ՈւՆ(ան)-Ա, իսկ ռուսների մոտ՝ ՊԵՐՈւՆ՝ Պ-ԷՐ(ար)-ՈւՆ(ան) լեզվական բաղադրությամբ:

Սակայն ԱՐ-ԱՆ բաղադրությունը ավելի ուշ շրջանի արտահայտություն է: Բանն այն է, որ հնդկական Բրահմայականության մեջ Արարչի էությունը արտահայտվում էր հենց ԱՐԱ՜ խորհրդով՝ ԲԸՐԱՀՄԱ՝ Բ-ԸՐ(ԱՐ)-ԱՀ-ՄԱ, իսկ ռուսների մոտ՝ ՅԱՐ խորհրդով: Ըստ երեւույթին հետագայում եւ՛ հնդիկների, եւ՛ ռուսների մոտ բացակայել է սկզբնապես ճանաչված Աստվածամայրը՝ Անահիտը: Եվ Արարիչն ու Աստվածամայրը միավորվել են մի կերպարի մեջ: Իսկ զգացական այդ միասնությունը հանգեցրել է նոր խորհրդի ձեւավորմանը, որն էլ արտահայտվում է լեզվական արմատների այլ բաղադրությամբ:

Այսպես՝ Արարիչը արտահայտվում է ԱՐ-ԱՀ (Արարող Զորություն) բաղադրությամբ, իսկ Աստվածամայրը՝ ԱՆ-ԱՀ (Ծնող Զորություն) բաղադրությամբ: Այնինչ, Հայր եւ Մայր կերպարների միաձուլումը հանգեցրել է ԱՐ-ԱՆ արմատների միասնությանը, որը նշանակում է՝ ԱՐԱՐՈՂ-ԾՆՈՂ, ՀԱՅՐ-ՄԱՅՐ: Այսինքն՝ այդ Ազգերի մոտ Արարիչը ներկայանում է ՀԱՅՐ-ՄԱՅՐ որակական ամբողջությամբ:

Իսկ հայկական ու պարսկական ավանդություններում (տես՝ ԱՐԱՐԱՏՅԱՆ ԴԻՑԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ, ԱՎԵՍՏԱ) պահպանվում է Արարչագործության երկսեռությունը: Ըստ այդմ, ԱՆԱՀԻՏԸ Մայրն է բոլոր Աստվածների ու Արիների, իսկ ԱՐԱ՜-ն Արարչի Բացարձակ Էությունն է, որ արտահայտվում է ԱՐ-ի խտացումով Ա՜-Բացարձակ Ձայնի մեջ (Հ-ի սղումով):

Ի դեպ, պարսիկները ԱՐԱ՜-ի հետ սովորաբար գործածում են ՄԱԶԴԱ (պաշտելի) մակդիրը՝ ԱՐԱ ՄԱԶԴԱ: Իսկ հայերը ասում են ՀԱՅՐ ԱՐԱ՜ կամ պարզապես ԱՐԱ՜: Ուստի կոպիտ սխալ է ԱՐԱ-ին ԱՐԱՄԱԶԴ ասելը:

ԱՐԱԳԱԾ – Գերագույն Զորության խորհուրդն է:

Լեզվաբանորեն կազմված է ԱՐ (արարում, զորություն) – ԱԳ (հուր) – ԱԾ (պահել, օծել) արմատներով՝ Զորության հրով օծված կամ Արարչական հրով օծված:

Եվ պատահական չէ, որ հենց Արագածի հետ են կապված Արիների զորությունը հաստատող հիմնական խորհուրդները: Ըստ ավանդության (տես՝ Արարատյան Դիցաբանություն), Արագածի գագաթին էր կանգնեցված Արայի Գահը. Արագածից պեղված հազար ու մի գանձերով էր Արի Մանը կռում իր թուր-կեծակին. Արագածի լանջին էին Արիները կառուցում Արարատյան Աշտարակը:

Ըստ այդմ, հենց Արագածն է այն պորտալարը, որով Արարատը կապվում է Տիեզերական Զորությունների հետ: Արագածն է իր մեջ խտացնում Տիեզերական Զորությունները եւ ապա ճառագումով տարածում դրանք Արարատով մեկ: Եվ եթե Մասիսը ունի իր արտահայտությունները տարբեր Արի Ազգերի մոտ՝ Հիմալայ, Ֆուձիյամա…, ապա Արագածը Արարչական Զորության միակ ու անկրկնելի խորհուրդն է բոլոր Արի Ազգերի համար:

ԱՐԱՐԱՏ – Արարչագործության խորհուրդ է, որ նշանակում է ԱՐԱՐՄԱՆ ՎԱՅՐ:

Լեզվաբանորեն կազմված է՝ ԱՐԱՐ կրկնավոր արմատով եւ ԱՏ (տեղ) բառարմատով՝ ԱՐԱՐ-ԱՏ:

ԱՐԱՐԱՏ-ը որոշակի աշխարհագրական բարձրադիր տարածք է: Այն ունի խիստ ընդգծված բնական սահմաններ. հյուսիսից՝ Կովկասյան լեռնաշղթան, հարավից՝ Հայկական Տավրոս լեռնաշղթան, արեւելքից՝ Կասպից ծովը: Իսկ արեւմուտքում ընդգծված սահման չունի եւ սահմանափակվում է Հայկական Բարձրավանդակով: Այսինքն՝ փաստորեն ԱՐԱՐԱՏ-ը Հայկական Բարձրավանդակն է:

Ըստ ավանդության (տես՝ «Արարատյան Դիցաբանություն») սա հենց արարման վայրն է՝ ԱՐԱՐԱՏ-ը, որտեղ Արարիչը արարել է առաջին երկրային աստված Արիին: Արիի սերունդները բազմանալով տարածվել են Արարատից դուրս եւ տարբեր Արի Ազգեր կազմել: Իսկ Արարատում մնացած Արիները իրենց վրա պահպանում են ավանդական Արի (Արմեն) անունը: ՀԱՅ անունը նույնպես ավանդական խորհուրդ է եւ հոմանիշ է Արմենին (տես՝ Արմեն, Հայ): Իսկ Հայաստանը հոմանիշ է Արարատին:

ԱՐԱՐԱՏ-ը, որպես Արիների Բնակ՝ Արարման Վայր, ճանաչված է նաեւ այլ ազգերի կողմից: Այսպես՝ Արարատին պարսիկները անվանում են Արիանա Վայջո, որ նշանակում է Արիների Բնակավայր: Նույն իմաստով հնդիկները անվանում են Արիավարտա, ասորիները՝ Ուրարտու, շումերները՝ Արատտա:

«Ուխտագիրք»-ից

«Լուսանցք» թիվ 10 (96), 2009թ.