Հայ Աստվածների փնտրտուքը՝ բնածին ու արհեստածին հավատալիքների սահմանագծին (5-րդ մաս) – Արմեն Ավետիսյան, Հայ Արիական Միաբանության առաջնորդ…

Սկիզբը՝ 2-5-ում

http://www.hayary.org/wph/?p=4611  Հայ Աստվածների փնտրտուքը՝ բնածին ու արհեստածին հավատալիքների սահմանագծին (1-ին մաս) – Արմեն Ավետիսյան, Հայ Արիական Միաբանության առաջնորդ

http://www.hayary.org/wph/?p=4625  Հայ Աստվածների փնտրտուքը՝ բնածին ու արհեստածին հավատալիքների սահմանագծին (2-րդ մաս) – Արմեն Ավետիսյան, Հայ Արիական Միաբանության առաջնորդ

http://www.hayary.org/wph/?p=4641Հայ Աստվածների փնտրտուքը՝ բնածին ու արհեստածին հավատալիքների սահմանագծին (3-րդ մաս) – Արմեն Ավետիսյան, Հայ Արիական Միաբանության առաջնորդ Տիեզերքի մոդելավորման համակարգ են ստեղծել…

http://www.hayary.org/wph/?p=4659Հայ Աստվածների փնտրտուքը՝ բնածին ու արհեստածին հավատալիքների սահմանագծին (4-րդ մաս) – Արմեն Ավետիսյան, Հայ Արիական Միաբանության առաջնորդ

- ՏԻՐ-ը Հայոց իմաստության Աստվածն է: Տիրը նախկինում ընկալվել է նաեւ որպես Արեւի Աստված, իսկ ավելի ուշ համարվել է Հայր Արայի դպիրը, գրի ու գրականության, պերճախոսության, գիտությունների ու արվեստների, երազացույց Աստվածը հին հայկական դիցաբանությունում: Համարվել է Հայր Արայի ատենադպիրն ու սուրհանդակը, մարդկանց ճակատագրի գուշակն ու երազների մեկնիչը, նրանց չար ու բարի գործերի գրանցողը, ննջեցյալների հոգիները անդրշիրիմյան աշխարհ ուղեկցողը։ «Նա մի ամբողջ ամիս զբաղվում էր մարդկանց ծնունդներն ու մահերն իր մատյանում գրանցելով, մնացած տասնմեկ ամիսներն արարչագործության ավիշ էր ներարկում գրողներին, երաժիշտներին, պատկերահաններին, եւ քարագործ-ճարտարապետներին»… Հայոց դիցաբանությունում նշված է, որ «հին հայերի իմաստությունների, ուսման, գիտության Աստվածն էր Տիրը՝ Արա Գերագույն Աստծո գրիչը կամ քարտուղարը, որի պաշտամունքատեղին հին Արտաշատի մոտակայքում էր եւ կոչվում էր Արայի գրչի դիվան կամ գիտությունների ուսուցման մեհյան»։ Այսօրվա լեզվով ասած՝ դա Արա Աստծո քարտուղարի, այսինքն՝ Տիր Աստծո գրասենյակն էր, որը միաժամանակ գիտությունների ուսուցման տեղ էր, որտեղ հեթանոսական կրոնի պաշտոնակատար քրմերը գիտություն եւ իմաստություն էին սովորում։ Քրմական գիտությունների կամ իմաստությունների մեջ էր մտնում նաեւ գուշակությունը, հատկապես երազների մեկնությունը, երազահանությունը։ «Դրա համար էլ Տիր Աստվածը կոչվում էր նաեւ երազացույց ու երազահան, այսինքն՝ քրմերը նրանից սովորում էին երազների գուշակության արվեստը, իսկ Տիրի պաշտամունքի վայրը հին հայերը կոչում էին «Երազամոյն տեղիք» (երազալից, երազառատ տեղեր)։ Այստեղ ուխտ եկողները քրմերի միջոցով Տիր Աստծոց ստանում էին իրենց տեսած երազների գուշակությունը»։

Մեր թշնամիները լավ են ընկալել Տիր Աստծու խորհուրդը եւ ավելի քան հասկանալի է, թե ինչու հենց Նրա տաճարը, ըստ պատմիչ Ագաթանգեղոսի, առաջինը գնացին քանդելու հուդա-քրիստոնյա ավերիչները: Գրիգորիս Խավարիչը նախ որոշեց հիմնահատակ ավերել ու ոչնչացնել հայոց միտքը՝ լուսավորությունն ու իմաստնությունը, արարչականության ու ամենայն աստվածայինի ըմբռնումը, որոնց սրբազան պահապանն է Տիր Աստվածը… Այժմ Զվարթնոցի տաճարի տեղում եւս կան Տիր Աստծո տաճարի հետքերը (բազմիցս եմ շեշտել, որ Տիր Աստված ունեցող ազգը չէր կարող տառաճանաչ չլինել եւ Հայոց Այբուբենի «հայտնաբերման» գաղտնիքն ընդամենը թաքցրած պահոցներից (նաեւ այլազգիների) օգտվելով է վերաարարվել, ինչը երբեք չի նսեմացնում Մեծն Մաշտոցի վերհանած գործը…):

Հայ Աստվածների պաշտամունքը վերցրել ու տեղայնացրել են ոչ միայն բնական ազգերը, այլեւ՝ հետագայում ինքզինքը ազգ հռչակած որոշ խառնածին հավաքականություններ, որոնց նախնիները Հայկական լեռնաշխարհից սփռված հայերն են եղել… Այդ մասին այսօր բացահայտ խոսում են բասկերը Իսպանիայում, բավարացիները՝ Գերմանիայում, բրետոնները՝ Անգլիայում եւ Շոտլանդիայում… Հաճախ էլ Հայ Աստվածների անուններն են փոխել կամ նոր անուններով կոչել՝ իրենց լեզվամտածողությանը հարիր: Հայկական «Տիր» աստվածությունը ինչպես որոշ եվրոպական, այնպես էլ սկանդինավյան ժողովուրդների մոտ պահպանվել է որպես Պատերազմի Աստված… Հատկապես (Նորվեգիայում) ռազմաշունչ վիկինգները աստվածային այդօրինակ որակների դավանանքին են ձգտել միշտ

Իհարկե, բոլոր (ոչ միայն Հայ) Արարչածին Աստվածներն էլ ի բնե ռազմիկներ են, սակայն Արարիչը նաեւ հստակ գործառույթներ է սահմանել Նրանցից յուրաքանչյուրի համար, իսկ Հայոց Տիր Աստվածը ստացել է իմաստության եւ դպրության գործառույթի հովանավորի աստվածային զորավոր առաքելությունը: Տիրին նվիրված գլխավոր տաճարը կոչվել է Երազամույն, տոնահանդեսը՝ Տիրական։ Տեառնընդառաջ տոնը հեթանոս շրջանի մի որոշ հատվածում նվիրված է եղել Տիր Աստծուն եւ կոչվել է Տրնտես (Տիրին տեսության)։ Նրա անվան հետ են կապված «գրողի տարած», «գրողի ծոցը» արտահայտությունները:

Հայոց հին տոմարի 4-րդ ամիսը Տիրի անունով կոչվել է Տրե կամ Տրի, ծիածանը՝ Տիրական կամ Տրական գոտի։ Նրա անունով են կոչվել Տիրինկատար լեռը, Տիրակատար քաղաքը, Տրե եւ Տիրառիճ գյուղերը, ինչպես նաեւ մի շարք անձնանունները (Տիրան, Տիրոց, Տրդատ)։ Տիրին նույնացրել են հունական Ապոլլոնին եւ Հերմեսին։ Անգամ արծարծվում է հռոմեական ժամանակներում Տիրի գործառույթի ընկալման մասին, եւ Տիրենյան ծովի անունը, որ ցայսօր ողողում է Իտալիայի ափերը, եւս կապում են Հայ Աստծու անվան հետ:

ՏԻՐ - Իմաստության Աստված։ Լեզվաբանորեն դեռ չպարզված անուն։ Սակայն առաքելությամբ պայմանավորված ունի հստակ բացատրություն: Տիրին գործածականում նաեւ Տրե ասելը եւս հավաստում է, որ խոսքը հենց տիրելու մասին է, իմաստությանը, արվեստներին, գիր-գրականությանը եւ ամենայն արժեքներին տիրելու՝ այդ ամենը նպատակայնորեն օգտագործելու մասին է: Եվ ամենաառաջինը Տիր Աստծո տաճարի հիմնահատակ վերացումը Գրիգոր Լուսամարիչի կողմից այդ նպատակն էլ հետապնդում էր՝ հային զրկել իմաստությունից, ինքնության ու էության ճանաչումից…

Հայ արիները հոկտեմբերի  2-րդ կեսին են նշում Հայոց իմաստության Աստված Տիրի տոնը: Նախնյաց նվիրված տոնակատարությունը եւ նախնիների հոգիների հետ շփվելը վերաիմաստավորվելու է մղում հայարիներին, եւ նրանք դիմում ու փառաբանում են Տիր Աստծուն՝ Նախնյաց հոգիների հետ նորոգած կապն ու կյանքը Աստվածային Իմաստնությամբ պատելու եւ պահպանելու համար: Նաեւ մարդկանց եւ հոգիների Հայկական Աշխարհների կապը մշտառկա պահելու համար: Տիր Աստվածը նաեւ արվեստի ու արհեստների, հայոց մշակույթի եւ ավանդույթ-սովորույթների պահապան Աստվածն է, որի համար այդ տոնը նշում են բազմաթիվ ասպարեզների ազգային շերտեր, առայժմ դեռ միմյանցից զատ: Հայ արիները փառաբանում են օրվա խորհուրդը պահպանող Տիր Աստծուն, որպեսզի Նա դառնա դեպի ազգը՝ բերելով իր հետ հայոց իմաստնության ու ողջախոհության խորունկ տարրերը:

- ՎԱՆԱՏՈւՐ-ը հյուրընկալության եւ հյուրասիրության (օջախի) Աստվածն է: Հայերի համընդհանուր սիրո ու ճանաչման արժանացած Աստվածներն էին Ամանորն ու Վանատուրը, ինչը իրականում նոււն գործառույթն ունի: Եվ Վանատուրին նաեւ Ամանորի Աստված էին կոչում: Այս համատեղ տոնն ու պաշտամունքը կատարվում էր հայոց նոր տարվա օրերին՝ Գարնանը՝ Մարտի 21-ին եւ որոշ ժամանակ նաեւ Նավասարդին, որ հայոց հին տոմարով համընկնում էր հուլիսի վերջերին եւ օգոստոսի սկզբներին: Նավասարդը ամանորյա առաքելությունը ստացել էր ի պատիվ Հայկ Նահապետի՝ Տիտանյան Բելի դեմ տարած փառահեղ հաղթանակի: Մարտյան ամանորը նշվում է նաեւ Վահագն Սստծո փառահեղ հաղթանակով Վիշապի նկատմամբ, իսկ Նավասարդի տոնախմբությունները համաազգային մեծ շուքով ու ցնծությամբ կատարվում էին հատկապես հայոց հին հոգեւոր կենտրոններից մեկում՝ Բագրեւանդ գավառի դաշտավայրում գտնվող Բագավանում, որ նշանակում է դիցավան կամ աստվածավան։ Այս ավանում էր գտնվում նոր տարվա աստվածների՝ Ամանորի եւ հյուրընկալ Վանատուրի պաշտամունքատեղին։ Եթե Ամանորը խորհրդանշում էր նոր տարին ու նրա բերած նոր պտուղները, ապա Վանատուրը, որ բառացի նշանակում է օթեւան տվող, հյուրընկալ, խորհրդանշում է Նավասարդին եւ այլ օրերի Բագավան այցելած բազմահազար հյուրերին ու ուխտավորներին հյուրընկալելու, իջեւան տալու իրողությունը։ Հայոց Տիգրան վերջին թագավորը Բագավանում իր եղբոր՝ Մաժան քրմապետի գերեզմանի վրա սրբավայր է շինում, որպեսզի բոլոր անցորդները վայելեն այդտեղ զոհաբերվող կենդանիների միսն ու խմիչքը, միաժամանակ նույն տեղում գիշերեն եւ հյուրընկալվեն:

Վանատուրն ու Ամանորը մեկ Աստված են, եւ այս դեպքում՝ Վանատուր նշանակում է տեղ-օթեւան տվող, հյուրընկալ Ամանոր։

ՎԱՆԱՏՈւՐ - ՎԱՆ (վայր, օթեւան, օջախ) բառարմատը միանգամից նախանշում է ՎԱՆ-Ա-ՏՈւՐ-ի առաքելությունը, օթեւան տվող, հյուրընկալող եւ հյուրասիրող Աստված: ՎԱՆ-ը իր խորհուրդն ունի, ինչպես՝ ԷՐԻՎԱՆ-ի կամ ԱՐԻԱՎԱՆ-ի դեպքում, բայց վերջինների ժամանակ նաեւ՝ Արիի բնակավայր կամ Արիների բնակավայր:

Հայ արիները մայիսի առաջին շաբաթվա մեջ են նշում Հայոց հյուրընկալության Աստված Վանատուրի տոնը: Մարտի 21-ի՝ Ամանորի եւ Ապրիլի 26-ի՝ Զատիկի տոներից հետո, երբ գարունը արդեն բերք ու բարիքի եւ բնական ընթացքի ու ամռան սպասման մեջ է, հայ արիները հյուրընկալ դռները բաց փառաբանում են Վանատուր Աստծուն, որ հայ օջախները միշտ հյուրընկալ պահի եւ Հայաստան աշխարհը լի ու առատ դարձնի… Երբ գարնան եռուզեռն իր ընթացքի մեջ է մտնում, հայարի օջախներում նոր թափ է ստանում հյուրընկալությունն ու հյուրասիրությունը: Հայոց հյուրընկալության երաշխավորն ու հովանավորը Վանատուր Աստվածն է՝ հայ օջախների պահապանը:

Համաարիական-նախահեթանոսական հավատի տրոհումը հանգեցրեց ազգային հավատների առաջացմանը, ինչը որոշակի խառնակչությունների տեղիք տվեց, եւ հայերը ոչ միայն «սեփականացրեցին» այլերի Աստվածներին (հունական, պարսկական, հնդկական, հրեական, անգամ արհեստական ստեղծած հռոմեական թե ասորական) այլեւ աստվածացրել են իրենց շատ Աստվածամարդկանց…

– «Հայկ եւ Բել» առասպելը ավանդավեպի փոխարկվելու հնամենի նմուշ է. ենթահիմքում ընկած է լույսն ու գարունը խորհրդանշող աստվածային պայքարն ընդդեմ խավարն ու ձմեռը մարմնավորող բռնակալի։ Առասպելը, որը պատմական իրողության վրա է հենված, պատմում է հայկական ցեղի կամ նախահայրերի ու նրանց հարավային հարեւանների (ասորեստանցիներ կամ բաբելացիներ) մասին: Այն վերածվել է նաեւ դյուցազնավեպի:

Սակայն միտումնավոր սխալ մեկնությամբ Աղեղնավոր Հայկը դարձել է հայ ցեղի նախնի՝ հիմնադիր՝ Հայկ, իսկ բռնակալը Բելը՝ սեմական ժողովուրդների արեգակնային աստված կամ Ասորեստանի թագավոր՝ Բել։ Վերջինս հպատակեցնում է բոլոր հսկաներին ու ժողովուրդներին, իսկ Հայկը չի հպատակվում եւ «իր տոհմով Բաբելոնից գալիս է Արարադ երկիրը, ապա անցնում Հարք, հիմնում իր անունով բնակավայր՝ Հայկաշեն եւ բնակվում այնտեղ»։ «Տիտանյան Բելը դեսպան է ուղարկում Հայկի մոտ՝ առաջարկելով հնազանդություն եւ խաղաղություն։ Հայկը մերժում է, Բելը մեծ զորքով մտնում է Արարադ երկիրը։ Ճակատամարտում Հայկն իր երեքթեւյան նետով սպանում է Բելին»։ Ըստ ավանդավեպի՝ Հայկից սերում են հայերը, իսկ նրա բնակած երկիրը կոչվում է Հայք։ Կռվի վայրը Հայկն անվանում է Հայոց ձոր։

Իսկ իրականում Հայկ Նահապետը հայ ազգի հիմնադիրը չէ, ինչպես շարունակում են պնդել հայի տարիքը նվազեցնելու միտում ունեցողները: Հայ ազգը Արարչի արարած 7 բնածին ազգերից մեկն է, եւ Հայոց փառահեղ նախնին ազգի այն ներկայացուցիչներից է, ով մեր պատմական Աստվածամարդ էություններից մեկն է, որ այդ ժամանակահատվածում կատարեց իր եւ հայ տեսակի առաքելությունը…

Արարիչն է արարել Հայ Աստվածներին՝ ստեղծելով Հավերժող Առաքելություն Յուրաբնույթ (ՀԱՅ), որ պիտի տիեզերական առաքելությունն իր շարունակեր նաեւ Երկրում, արդեն որպես արարչածին ազգատեսակ ու մարդատեսակ: ԱրԱրիչն ԱրԱրեց ԱրԱրածին ԱրԱրատում եւ ԱրԱրչածին ԱրԱրածն այդ Հայ Աստվածների Զարմից էր եւ ուներ Հավերժող Առաքելություն Յուրաբնույթ… Նա Արի Մարդն էր՝ Արի Մանը՝ Արմանը կամ Արմենը՝ Արորդիների՝ Երկրային Աստվածների Ծինը (Գենը)…

Եվ Հայկը կատարեց իր երկնային առաջադրանքը, որ երկրային առաքելությունն էր իր: Վերականգվեց հայի իշխանությունը Հայքում՝ Հայկի նախապապերի երկրում: Բայց այս պատմական փաստը (արտաքին ու ներքին) պատմա-ստագիտությամբ շարունակում են աղավաղել: Նախ փորձեցին Հայոց պատմությունն սկսել հուդա-քրիստոնեության ներխուժման պահից, իբր հայն այդպես միայն ազգ դարձավ, որ հազիվ 2 հազար տարեկան է: Բայց չհաջողելով կրոնախեղ սուտը՝ փորձում են մեր պատմությունն ու ինքնությունը սահմանափակել 4-5 հազար տարվա մեջ՝ մոռացության մատնելով բյուր հազարամյակների հասնող մեր արաչական անցյալը: Անգամ Աստվածազարմ Հայկին Աստված հռչակելով՝ փորձել են մեր Աստվածներին մարդեղեն դարձնել՝ իբր հիմնավորելով Հայ Աստվածների ոչ Արարչածին ու Հավերժական լինելը… Սա թշնամական (ներքին ու արտաքին) դավադրություն է: Հիշեցնենք, որ պատմահայր Մովսես Խորենացին է անգամ արձանագրել (ում աշխատությունների հիմնարար մասը նույնպես ոչնչացվել է հուդա-քրիստոնեական գրաքննությամբ), որ Հայք վերադառնալով՝ Հայկը հանդիպում է Հսկաների Ցեղի ցիրուցան ներկայացուցիչների, որ Հայքի բնիկներն էին եւ նրանց հնարավոր չէր եղել ստրկացնել… Իրականում՝ Հայ Աստվածների կամոք Հայկը վերադարձավ նվաճված Հայք եւ հանդիպեց հսկա մարդկանց բազում խմբերի, որ մեկուսացել էին հայոց լեռներում, որտեղ ապրում էին ինքնապաշտպանվելով: Մեր փառահեղ Նահապետն անգամ զարմացել է այդքան հսկաների առկայությունից, բայց արի ու քաջ գործերով կարողացել է իր շուրջը համախմբել նրանց, ինչպես դա արեց Մսըրա երկրից հայրենիք վերադարձած Սասնա Դավիթը...

Հաղթելով Բելին՝ Հայկը զարկ տվեց վերազարթոնքին, հայության վերելքի մի նոր դարաշրջան բացեց ու հետագա սերունդները դա գնահատելով փառաբանեցին Հայկյան հաղթանակը, իսկ Նավասարդը երկար ժամանակ նշվում էր  որպես Նոր Տարի՝ Նոր Վերածննդի ու Կյանքի օր… Նավասարդը արտահայտում է Ուժի զորության հաստատում խորհուրդը: Այսինքն՝ Նավասարդը Զորախաղ է: Էրեվանում հայերը կազմակերպում էին Նավասարդյան Խաղեր, որտեղ ամեն մի Արի տղամարդ երազում էր իր հաղթանակով արժանանալ Հայկյան զինվորի պատվավոր կոչումին: Եվ Նավասարդյան ջահը վառվում էր Արագածի գագաթին ու բերվում Էրեվան: Հայկական ՆԱՎԱՍԱՐԴ-ի զուգահեռն է հունական ՕԼԻՄՊԻԱԴԱ-ն:

Հայկ Նահապետը Հայ Աստվածամարդ է՝ Երկրային Աստված, բայց ոչ Աստված:

Աստվածները Երկրի վրա չեն բնակվում, նրանք իրենց Տիեզերաաշխարհներն ունեն եւ համատիեզերական մշտառկա գործառույթները: Նրանք Արարչին պատասխանատու գերԷություններ են, որ վայրկյաններում տեղաշարժվում են հսկայածավալ տիեզերատարածքներ հաղթահարելով, ու եթե Իրենց զորությամբ հայտնվեն մեր մոլորակում, ապա Նրանց բնատուր ուժից միայն ահավոր ավերածություններ կլինեն այդ եւ հարակից տարածքներում: Աստվածներն իրենց մարդկանց հետ շփվելիս թուլացնում են Իրենց զորությունը՝ տեղում տիեզերադաշտերի փոփոխություններով ու այլ արարչական հնարավորություններ կիրառելով… Նրանք մարդկանց հետ շփվում են տեսողական, լսողական ու այլ զգայարաններով՝ կախված արական ու իգական սկզբունքների բնական ընկալումների եւ մարդու մտավոր ու հոգեւոր իմացականության հնարավորությունների չափից: Նա՝ ով տեսնում կամ զգում ու խոսում է (անհնար է չզգալը) Աստծուն կամ Աստվածներին, տեսնում, զգում եւ խոսում է միայն «փոքրացած» վիճակում՝ հզորությունը սահմանափակած Աստծու, այլապես այդ մարդը կկործանվի (մի զգալի տարածքի հետ) իր իսկ Աստծու ահռելի ուժի ազդեցությունից… Արարիչ Ուժի ոչ ճիշտ կիրառումը Ավերիչ հետեւանքների է հանգեցնում...

ՀԱՅԳ (ՀԵԳ) – Բացարձակ Հուր, Հրածին, Աստված:  Լեզվաբանորեն կազմված է՝ Հ բացարձակություն արտահայտող  հունչարմատով  եւ ԱԳ (ԷԳ) բառարմատով՝ Հ-ԷԳ՝ Հ-ԱՅԳ: ՀԱՅ-ը եւ ՀԱՅԿ-ը ՀԱՅԳ-ի արտահայտություններն են:

Ըստ հայկական ավանդության, Արարիչը Արարատում արարել է երկրային աստծուն՝ ՀԱՅԳ-ին եւ իր անունով անվանել ԱՐԻ: Եվ նրանից առաջացած սերունդները կոչվում են ԱՐՄԵՆ՝ Աստվածամարդիկ կամ պարզապես Արիներ եւ ՀԱՅ(Գ)ԱՄԱՐԴ՝ Աստվածամարդ կամ պարզապես Հայ: Ըստ պարսկական ավանդության, Արարիչը արարել է ՀԱՅԱՄԱՐԴՈւՆ՝ Աստվածամարդուն, որից էլ սերվել են մարդիկ: Ըստ այդմ, ՀԱՅ-ը հոմանիշ է ԱՐԻ-ին. Երկուսն էլ նշանակում են Աստված: ՀԱՅԱՄԱՐԴ-ը հոմանիշ է ԱՐՄԵՆ-ին. երկուսն էլ նշանակում են Աստվածամարդ: Ուստի հոմանիշ են նաեւ ԱՐԱՐԱՏ եւ ՀԱՅՔ-ՀԱՅԱՍՏԱՆ խորհուրդները. ԱՐԱՐԱՏ նշանակում է Արարման Վայր, իսկ ՀԱՅԱՍՏԱՆ նշանակում է Աստվածավայր: Եվ Արի Ցեղը կարելի է անվանել նաեւ Հայ Ցեղ, որի Արմատը պահպանվում է Արարատ-Հայաստանում, կոչվելով եւ՛ Հայ, եւ՛ Արմեն:

Հայ արիները Օգոստոսի 11-ին նշում են Նավասարդի տոնը, որը նշվում է նաեւ Հայկ Նահապետի՝ Բելի դեմ տարած հաղթանակի օր: Հայկ Նահապետն այդ օրը, աշնանային արեւադարձից 40 օր առաջ հաղթեց Արարատը նենգորեն նվաճած Տիտանյան Բելին եւ վերատիրեց Հայոց Աշխարհն ու հայությանը բերեց ազատ կյանք: Եվ իզուր չէ, որ եղավ մի ժամանակահատված, երբ Օգոստոսի 11-ը եւս նշվում էր որպես Նոր Տարի՝ Նոր Կյանքի օր… Հայկ Նահապետը Հայոց Դիցակարգի համաձայն Մարդ-Աստված է՝ Աստվածամարդ՝ Երկրային Աստված, ով խոսել է Հայ Աստվածների հետ, անգամ կատարել Աստվածային Առաջադրանքներ… Օգոստոսի 11-ը հին Նավասարդ ամիսն է: Նավ-Աս-Արդ՝ ուժականության-զորության խորհրդի հաստատում:

Հայ Աստվածների շարքում միառժամանակ դասել են նաեւ Տորք Անգեղին: Նրան որպես հայկական ստորգետնյա թագավորության աստված են ընկալել։ Նրա անունով Բիբլիա-Աստվածաշնչում հայերեն է թարգմանվել շումերաաքքադական ստորգետնյա թագավորության աստծու՝ Ներգալի անունը։ Հավանաբար Անգեղի պաշտամունքը տարածված է եղել Անգեղ տուն գավառում, իսկ Անգեղ տան նախարարական տունը ծագել է նրանից կամ նրա քրմերի տոհմից։ Անգեղ անունը առկա է նաեւ Տորք Անգեղի անվան մեջ, ինչը ցույց է տալիս այս երկու աստվածությունների կապը։ Տորքը համարվել է նաեւ ուժի, քաջության, արվեստների աստված, նշվում է, որպես Հայկ Նահապետի ծոռը…

Տորք Անգեղը, ըստ Մովսես Խորենացու «Պատմություն Հայոց» երկի, մեր փառահեղ նախնու՝ Հայկ Նահապետի թոռ Պասքամի որդին է: Նա բարձրահասակ, կոպիտ եւ ամուր կազմվածքով, դժնի հայացքով վիթխարի ուժի տեր հսկա էր: Տորքը ձեռքով ապառաժներ է ճեղքել, եղունգներով տաշել, տախտակի նման հարթեցրել եւ դրանց վրա արծիվներ է քանդակել: Պոնտոսի (Սեւ ծով) ափին հարձակվել է թշնամու նավերի վրա, լեռներից բլրաչափ ժայռեր է պոկել ու նետել նրանց հետեւից: Ծովում խիստ ալեկոծություն է բարձրացել, եւ բազմաթիվ նավեր են խորտակվել եւ շատ թշնամիներ են փախուստի դիմել: Տեսակետ կա, որ Տորք Անգեղի անվան մեջ զուգակցվել են հին հայոց մեջ որպես աստվածություն ընկալվող Անգեղի եւ ամպրոպի փոքրասիական (անատոլիական) աստծու՝ Տարուի, Տարքուի կամ Տարգուի անունները:

Անգեղի պաշտամունքի վայրը, ըստ պատմահայր Խորենացու, եղել է Հայաստանի նշանավոր Անգեղ գավառը, որի կուսակալն էր Տորք Անգեղը. այստեղից էլ՝ Անգեղտուն իշխանական տոհմանունը: Տորքի «Անգեղյա» մակդիրը պատմահոր ժամանակներից ժողովրդական ստուգաբանությամբ ըմբռնվել է իբրեւ տգեղ, մինչդեռ այն նշանակում է Անգեղի սերունդ, Անգեղյան:

Կա նաեւ մեկ այլ տարբերակ, որ Անգեղ անունը Տորքը վաստակել է հենց իր անփույթ-անգեղ շարժուձեւով, իր ճանապարհին այս ու այն բանը անզգույշ շուռ տալու սովորությամբ, ինչը առավել մոտ է իրականությանը:

Արա Գեղեցիկը նույնպես աստվածացվել է հայոց մեջ, որպես մեռնող եւ հարություն առնող աստվածություն՝ հայ դիցաբանությունում։ Սակայն նա եւս Աստվածամարդ է: Համանման են Թամմուզի եւ Ադոնիսի պաշտանմունքի, արգասավորության, ռազմի եւ ջրի պաշտամունքի հիմնական գծերը։ Խորենացու եւ Սեբեոսի մոտ ոչ մի խոսք չկա, թե Արա Գեղեցիկը մեռնող եւ հարություն առնող Աստված էր… այլ հարց է, որ հետագայում Արան աստվածացվեց… Պատմահայրը պարզորոշ մեջբերել է Ասորեստանի թագուհու խոսքերը, որ Արային կենդանացնելու համար Շամիրամն ասում է. «Ես իմ աստվածներին հրամայեցի նրա վերքերը լիզել, եւ նա կկենդանանա»: Ուշադրություն է արժանի «հրամայել»-ը՝ Շամիրամը հրամայել է «իր աստվածներին», իսկ ասորական աստվածները արարչածին չեն՝ արհեստածին են, որոնց երեւի կարող էր հրամայել իրեն գրեթե աստվածացրած Շամիրամը: Արայի պաշտամունքի վերջին եւ զարգացած փուլը տեղ է գտել «Արա Գեղեցիկ եւ Շամիրամ» առասպելում, որտեղ սակայն, տարփանքի մոլեգնությունից արբեցած Շամիրամը դիցաբանական արալեզներին է հրամայում կենդանացնել Արային:

Իսկ Արա Գեղեցիկին նվիրված տոնախմբությունները կատարվում էին գարնանը եւ կապված էին բնության զարթոնքի հետ։ Արայի պաշտամունքի լայն տարածվածության մասին են վկայում Արագած, Արայի լեռ, Արայի գյուղ եւ բազմաթիվ այլ տեղանուններ։ Նրան էր նվիրված հայոց հեթանոսական տոմարի վեցերորդ ամիսը, որը կոչվում էր Արաց։ Արացը Հայկ Աղեղնավորի ուստրերից է եղել։ Ըստ առասպելների, նրա յոթնածալ խարտյաշ գանգուրները մի քանի հրասախի վրա հալեցնում էին ձյունն ու սառույցը, ցուրտն ու սառնամանիքը դարձնում հաճելի եղանակ։ Հայոց աշխարհի ամենադժվարանցանելի կողմերում նա էր մարդկանց ուղեկցում եւ առաջնորդում: Արա Գեղեցիկին ընկալում էին գարնան, բերքի, բուսականության, երկրագործության, ուժի, պատերազմի, մեռնող եւ հարություն առնող աստված (երբեմն կիրառվում է՝ հեռացող եւ վերադարձող աստված ձեւակերպումը):

Ստեղծվել էր նաեւ «Արեգ աստծու պաշտամունք»: Արեւ Արեգը Հայկ Աղեղնավորի դուստրերից է եղել։ Ըստ առասպելների, նա իր հրաշեկ վարսահյուսքով անտեսանելի ջերմություն է տարածում հայոց բոլոր երդիկներից ներս։ Արեգ (կամ Արեգակ) ընկալվել է հեթանոս հայերի արեւի պաշտամունքը մարմնավորող աստված։ Սկզբում արեւը պաշտվել է իր բնական տեսքով, որպես կյանքի առաջացման ու գոյության նախապայման, լույսի ու ջերմության աղբյուր (այստեղից էլ երկրային կրակապաշտությունն է սկիզբ առել)։ Հետագայում, երբ պաշտվող լուսատուները մարդակերպություն են ստացել, Արեգը դիտվել է իբրեւ արական մարդակերպ աստված (ի վերջո՝ Արեգակը – ԱրԷգԱկ-ն է, եւ Արական ու (Է)Իգական Ակունքներ է տանում…)։

Արեւի պաշտամունքը կրել է համընդհանուր բնույթ եւ տարբեր ժողովուրդներ մարմնավորել են տարբեր աստվածների կերպարներում. հայերը՝ Արեգի, պարսիկները (հետագայում նաեւ հայերը)՝ Միհրի, հույները՝ Հելիոսի։ Արեգի պաշտամունքային առանձնահատկությունները եւ արտաքին նկարագիրը հայտնի չեն։ Սակայն հայտնի է, որ ունեցել է համահայկական բնույթ, եղել սիրված աստվածներից մեկը։

Ենթադրվում է, որ արեւապաշտության որոշ հետքեր հայոց մեջ գոյատեւել են ավելի երկար, նույնիսկ հետքրիստոնեական շրջանում ու դրսեւորվել են արեւորդիների գոյությամբ, որոնց մասին հիշատակվում է անգամ 12-րդ դարում:

Ըստ Մովսես Խորենացու, Արեգի եւ Լուսնի արձաններ են կանգնեցված եղել Արմավիրում, Վաղարշակ թագավորի կառուցած մեհյանում։ Հայկական մի առասպելի համաձայն՝ Արեգի ննջարանը եւ ոսկյա անկողինը գտնվում է Վանա լճի հատակին։ Մի շարք տեղանուններ կապվում են Արեգի անվան հետ. Տարոնում՝ Արեգակածագ բլուրը, Սյունիքում՝ Արեւիկ գավառը։ Արեգի անունն էին կրում հայոց հին տոմարի ութերորդ կամ գարնան օրհավասարի ամիսը եւ ամիսների առաջին օրերը։ Հետագայում Արեգը նույնացվել է Տիրի եւ ապա՝ Միհրի հետ։ Ոմանք Արեգին նույնացնում են Վահագնի հետ։

Ծովինար, նաեւ անվանել են Նար, Նուրին (ծով եւ «նարու»–գետային ոգի բառերից) ընկալվել է որպես ջրի, ծովի, անձրեւի աստվածուհին հայ դիցաբանությունում։

Հայոց հավատալիքներում ու հեքիաթներում՝ ամպրոպային ոգի, փայլակի կամ կայծակի իգական անձնավորում, որի մասին եղած զրույցները նման են ամպրոպային դյուցազունների առասպելներին։ Ծովինարը հրեղեն, ցասումնալից էակ է, որ ամպրոպի ժամանակ խաղում է ամպերի մեջ եւ պատուհասող կարկուտ կամ պտղաբեր անձրեւ ուղարկում մարդկանց։ Երաշտի ժամանակ մարդկային թափորները, ծիսական երգերի ուղեկցությամբ, մաղթանքներ էին ուղղում Ծովինարին, որպեսզի նա անձրեւ տար դաշտերին։

Առասպելական զրուցներում եւ վիպերգերում ջրային տարերքի հետ կապված ամպերի կայծակնացայտ ոգի կամ ծովային ջրից հղիացած երկվորյակ դյուցազունների՝ Սանասարի ու Բաղդասարի մայրն է Ծովինարը։

«Սասնա Ծռեր» էպոսի մի քանի պատումներում հանդես է գալիս նաեւ Ծովյալ խանում, Ծովյալ անվանաձեւերով։ Ծովինարը հալածվում է, հետապնդվում, ենթարկվում զանազան վտանգների, ինչպես Սարանյուն՝ հնդկական, Լետոն՝ հունական, Ռեան՝ հռոմեական սուրբ երկվորյակների առասպելներում։

Շարունակելի

Արմեն Ավետիսյան, Հայ Արիական Միաբանության առաջնորդ

«Լուսանցք» թիվ 6 (352), 2015թ.

Կարդացեք «Լուսանցք»-ի PDF տարբերակները www.hayary.org-ի «Մամուլ» բաժնում

Այս գրառումը հրապարակվել է Արվեստ, Հոդվածներ խորագրում։ Էջանշեք մշտական հղումը։